________________
૧૬૦
મતિ અને શ્રુતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિના કારણમાં ભેદ છે. મતિજ્ઞાન ઈન્દ્રિયો તથા મનના કારણે ઉત્પન્ન થાય છે, અને જે પદાર્થનો ઈન્દ્રિયો તથા મન દ્વારા મતિજ્ઞાનથી નિર્ણય થઈ ગયો હોય તે પદાર્થનું મન ધારા જે વિશેષતાથી જ્ઞાન થાય છે તે શ્રુતજ્ઞાન છે; માટે બંને જ્ઞાન એક નથી પણ જુદા જુદા છે.
મતિ, શ્રુત અને અવધિ આ ત્રણ જ્ઞાન વિપર્યય પણ હોય છે. તે મિથ્યા જ્ઞાનને કુમતિજ્ઞાન, કુશ્રુતજ્ઞાન તથા કુઅવધિજ્ઞાન(વિભંગ) જ્ઞાન કહે છે.
પોતાની ઈચ્છા દ્વારા જેમ તેમ ગ્રહણ કરવાને કારણે વિદ્યમાન અને અવિદ્યમાન પદાર્થોનું ભેદરૂપ જ્ઞાન (યથાર્થ વિવેક) ન હોવાને કારણે પાગલ પુરુષોના જ્ઞાનની માફક મિથ્યાદષ્ટિનું જ્ઞાન વિપરીત અથવા મિથ્યાજ્ઞાન જ હોય છે. પાંચ જ્ઞાનો સમ્યક્ હોવાથી તે પ્રમાણ છે અને મતિ, શ્રુત અને અવધિ એ ત્રણ મિથ્યાજ્ઞાન પણ હોય છે; અને જીવ અનાદિનો મિથ્યાદષ્ટિ હોવાથી તે સમ્યક્ત્વ ન પામે ત્યાં સુધી તેનું જ્ઞાન વિપર્યય છે. મિથ્યાજ્ઞાન કે જે જ્ઞાન હંમેશા મિથ્યાદર્શનપૂર્વક જ હોય છે. સુખના સાચા અભિલાષીએ તે મિથ્યાદર્શન પહેલાં જ ટાળવું જોઈએ. સાચી સમજણ કરી ખોટી કલ્પનાઓનો નાશ કરવો જ જોઈએ. જાણેલા પદાર્થની શ્રદ્ધા કરવી તે જ્ઞાનનું કાર્ય છે. એ પ્રકારનું જ્ઞાનનું કાર્ય મિથ્યાદષ્ટિ જીવમાં થતું નથી તેથી તેના જ્ઞાનને અજ્ઞાન કહ્યું છે.
નય :
શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણનો જે અંશ તેને નય કહીએ છીએ. પ્રમાણ વડે જે પદાર્થ જાણ્યો હતો તેના એક ધર્મને મુખ્ય કરીને અનુભવ કરાવે તેને નય કહે છે. વસ્તુના અનેક ધર્મોમાંથી કોઈ એકને મુખ્ય કરી, અન્ય ધર્મોનો વિરોધ કર્યા વગર તેમને ગૌણ કરી સાધ્યને જાણવો તે નય છે. હેતુ અને વિષયના સામર્થ્યની અપેક્ષાએ પ્રમાણથી નિરૂપણ કરવામાં આવેલા અર્થના એક દેશને કહેવો તે નય છે. તેને ‘સમ્યક્ એકાંત’ પણ કહે છે.
શ્રુત પ્રમાણ સ્વાર્થ અને પરાર્થ બે પ્રકારે છે, તેમાં પરાર્થ શ્રુતપ્રમાણનો અંશ તે નય છે.
શાસ્ત્રોના ભાવો સમજવા માટે નયોનું સ્વરૂપ સમજવાની જરૂર છે. તે નયોના મુખ્ય બે ભેદ છે. ૧. દ્રવ્યાર્થિક અને ૨. પર્યાયાર્થિક. જે દ્રવ્યને મુખ્ય કરી અનુભવ કરાવે તે દ્રવ્યાર્થિક નય છે. તેના ત્રણ ભેદ છે.