Page Text
________________
૧૫૯
પ્રત્યક્ષ’ પણ કહેવામાં આવે છે. ‘ઘડાના રૂપને મેં પ્રત્યક્ષ દીઠું’ એમ લોકો કહે છે તેથી તે જ્ઞાન સાંવ્યવહારિક પ્રત્યક્ષ છે.
અવગ્રહ : ચેતનામાં જે થોડો વિશેષાકાર ભાસવા લાગે છે તે પહેલાં થનારું જ્ઞાન- તેને ‘અવગ્રહ' કહે છે. (Perception)
ઈયા
: અવગ્રહ દ્વારા જાણવામાં આવેલા પદાર્થને વિશેષરૂપ જાણવાની ચેષ્ટાને ‘ઈયા’ કહે છે. (Conception)
અવાય : વિશેષ ચિહ્ન દેખવાથી તેનો નિશ્ચય થઈ જાય છે. (Judgement) ધારણા : અવાયથી નિર્ણય કરેલા પદાર્થને કાળાંતરે ન ભૂલવો તે ધારણા છે. (Retention)
આ મતિજ્ઞાનના ક્રમના ભેદો છે. તેનું સ્વરૂપ ઉતરોત્તર તરતમ્-વધારે ને વધારે શુદ્ધ હોય છે.
મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનથી જે જાણવું થાય તે બધું પરોક્ષ નામ પામે છે. પરોક્ષ પ્રમાણ : જે જ્ઞાન પોતાના વિષયને સ્પષ્ટ ન જાણે તેને પરોક્ષ પ્રમાણ કહે છે. તેના પાંચ ભેદ છે.
૧.સ્મૃતિ
૨.પ્રત્યભિજ્ઞાન
૩.તર્ક
૪.અનુમાન
૫. આગમ
૧. સ્મૃતિ: પૂર્વે જે પદાર્થને જાણ્યો હતો પછી તેને યાદ કરીને કાળાંતરમાં જે જાણીએ તેને સ્મૃતિ કહીએ છીએ.
૨. પ્રત્યભિજ્ઞાન: જે પહેલાંની વાત યાદ કરીને પ્રત્યક્ષ પદાર્થનો નિશ્ચય કરવામાં આવે તેને પ્રત્યભિજ્ઞાન કહીએ છીએ. જેમ પહેલાં કોઈ પુરુષને જોયો હતો પછી તેને યાદ કર્યો કે આ તે જ પુરુષ છે જેને મેં પહેલા જોયો હતો. ૩. તર્ક : વ્યાપ્તિના જ્ઞાનને તર્ક કહીએ છીએ. ‘આના વિના તે નહિ’ એને વ્યામિ કહીએ. જેમ અગ્નિ વિના ધૂમાડો ન હોય, આત્મા વિના ચેતના ન હોય. આ વ્યાપ્તિના જ્ઞાનને તર્ક કહીએ.
૪. અનુમાન : લક્ષણ વડે પદાર્થનો નિશ્ચય કરીએ તેને અનુમાન કહીએ છીએ. જેમ કોઈ પર્વતમાંથી ધૂમાડો નીકળતો દેખીને નિશ્ચય કરવો કે અહીં અગ્નિ છે.
૫. આગમ : આ તેના વચનના નિમિત્તે પદાર્થને જાણવો તેને આગમ કહીએ છીએ. જેમ શાસ્ત્ર વડે લોકનું સ્વરૂપ જાણીએ.
| SR No. | 006038 |
| Book Title | Aatmdarshan |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ramniklal Savla |
| Publisher | Anandji Kalyanji Pedhi |
| Publication Year | |
| Total Pages | 218 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |