________________
૧૫૬ સ્વરૂપ જિનાગમની પરંપરા સાથે મળતું આવે તેને પ્રમાણ નય વડે પોતાના
ઉપયોગમાં બરાબર ગોઠવી, યથાર્થ જાણે તેનું નામ સમ્યજ્ઞાન સેવવું. પ્રમાણ-નયનું સંક્ષેપ સ્વરૂપ:
સમ્યગ્દર્શનાદિ રત્નત્રય અને જીવાદિ તત્ત્વોનું જ્ઞાન પ્રમાણ અને નયોથી થાય
૧. પ્રમાણ : સાચા જ્ઞાનને નિર્દોષ જ્ઞાનને અથવા સમ્યજ્ઞાનને પ્રમાણ કહે છે.
અનંત ગુણ યા ધર્મના સમુદાયરૂપ પોતાનું તથા પર વસ્તુનું સ્વરૂપ પ્રમાણ દ્વારા જાણવામાં આવે છે. પ્રમાણ વસ્તુના સર્વદેશને (બધાં પડખાંને) ગ્રહણ કરે છે- જાણે છે. નય: પ્રમાણ દ્વારા નકકી થયેલી વસ્તુના એક દેશને જે જ્ઞાન ગ્રહણ કરે તેને નય કહે છે. પ્રમાણ દ્વારા નક્કી થયેલ અનંત ધર્માત્મક વસ્તુના એક એક અંગનું જ્ઞાન મુખ્યપણે કરાવે તે નય છે. વસ્તુઓમાં ધર્મ અનંત છે, તેથી તેના અવયવો અનંત સુધી થઈ શકે છે, અને તેથી અવયવના જ્ઞાનરૂપ નય પણ અનંત સુધી થઈ શકે છે. શ્રત પ્રમાણના વિકલ્પ, ભેદ કે અંશને નય કહેવામાં આવે છે. પ્રમાણ વડે જે પદાર્થ જામ્યો હતો તેના એક ધર્મને મુખ્ય કરીને અનુભવ કરાવે તેને " કહીએ. શ્રુતજ્ઞાનમાં જ નયરૂપ અંશ પડે છે. જે નય છે તે પ્રમાણ સાક્ષેપરૂપ હોય છે. (મતિ, અવધિ કે મન:પર્યય જ્ઞાનમાં નયના ભેદ પડતા
નથી.) ૩. યુક્તિ : પ્રમાણ અને નય યુક્તિનો વિષય છે. સત્યાસ્ત્રનું જ્ઞાન તે આગમ જ્ઞાન
છે. આગમમાં જણાવેલા તત્ત્વોનું યથાર્થપણું યુક્તિ દ્વારા નક્કી કર્યા સિવાય તત્ત્વોના ભાવોનું યથાર્થ ભાન થાય નહિ. ' ૪. અનેકાંત અને એકાંત : અનેકાંત = (અનેક+ અંત) અનેક ધર્મો.
એકાંત = (એક + અંત) એક ધર્મ. તે બંનેના બે બે ભેદ છે. સમ્યક અનેકાંત : આ પ્રમાણ છે. - વસ્તુના ધર્મોનું નિરૂપણ કરનાર. મિથ્યા અનેકાંત : આ પ્રમાણ આભાસ છે- ખોટી કલ્પના કરવામાં આવે તે સમ્યક એકાંત : આ નય છે. એક પડખાનો વિર્ય કરનાર નય. મિથ્યા એકાંત : આ નયાભાસ છે. - એક ધર્મનો નિશ્ચય કરી વસ્તુમાં
રહેલા અન્ય ધર્મોનો નિષેધ કરવો.