________________
૧૪૫
૫. ભયના ઉદયથી કોઈને અનિષ્ટ માની તેનાથી ડરે છે. તેનો સંયોગ
ઇચ્છતો નથી. ૬. જુગુપ્સાના ઉદયથી કોઇ પદાર્થને અનિષ્ટ માની તેની ઘણા-તિરસ્કાર
કરે છે. તેનો વિયોગ થવા ઇચ્છે છે. ૭. પુરુષ વેદના ઉદયથી સ્ત્રી સાથે રમવાની ઇચ્છા થાય છે. ૮. સ્ત્રી વેદના ઉદયથી પુરુષ સાથે રમવાની ઇચ્છા થાય છે. ૯. નપુસંક વેદના ઉદયથી એક સાથે બંનેની સાથે રમવાની ઇચ્છા થાય
આ પ્રમાણે આ નવ નોકષાય છે. ક્રોધાદિ જેવા એ બળવાન નથી, તેથી એને ઈષતુ કષાય અથતુ નોકષાય કહેવામાં આવે છે. એ નોકષાયનો ઉદય ક્રોધાદિકની સાથે યથા સંભવ હોય છે.
એ પ્રમાણે ઉપર કહેલા દર્શન તથા ચારિત્ર મોહના ઉદયથી મિથ્યાત્વ ભાવ તથા કષાય ભાવ થાય છે. એ જ સંસારના મૂળ કારણ છે. વળી વર્તમાન કાળે પણ જીવ એનાથી દુ:ખી છે, તથા ભાવી સંસારના કારણરૂપ કર્મબંધનનું મૂળ કારણ પણ એ જ છે. એનું જ બીજુ નામ મોહ તથા રાગ-દ્વેષ છે. ત્યાં મિથ્યાત્વનું નામ મોહ છે, કારણ કે ત્યાં આત્મ સાવધાનતાનો અભાવ હોય છે. વળી માયા-લોભ એ બે કષાય તથા હાસ્ય, રતિ અને ત્રણ પ્રકારના વેદ એ બધાનું નામ રાગ છે, કારણ કે ત્યાં ઇઝ બુદ્ધિ થઈ અનુરાગ પ્રવર્તે છે. તથા ક્રોધ-માન એ બે કષાય અને અરતિ, શોક, ભય, જુગુપ્સા એ બધાનું નામ ષ છે, કારણકે ત્યાં અનિટ બુદ્ધિ થઈ દ્વેષ વર્તે છે.
સામાન્યપણે એ રાગ-દ્વેષ અને મોહ એ બધાનું નામ મોહ છે, કારણ કે એ બધાયમાં સર્વત્ર આત્માની અસાવધાનતા જ હોય છે. - એ પ્રમાણે મિથ્યાત્વના ઉદય અનુસાર આત્માની અવસ્થા થાય છે. હે ભવ્ય ! તારા અંતરંગમાં તું વિચાર કરીને જો કે એમ જ છે કે નહિ? વિચાર કરતાં તો તને એમ જ પ્રતિભાસશે. જો એમ જ છે તો તું એમ જ માન કે “મને અનાદિ સંસાર રોગ છે તેના નાશનો મારે ઉપાય કરવો આવશ્યક છે” એ
વિચારથી તારું કલ્યાણ થશે. દુખનું મૂળ કારણ: ૧. મિથ્યાદર્શન ૨. અજ્ઞાન
૩. અસંયમ