________________
૧૪૪
માયા કષાયનો ઉદય થતાં કોઈ પદાર્થને ઇષ્ટ માની તેને અર્થે અનેક પ્રકારના છલ પ્રપંચ વડે તેની સિદ્ધિ કરવા ઇચ્છે છે. અચેતન-ચેતન પદાર્થોની સિદ્ધિ અર્થે અનેક છળ કરે. બીજાને ઠગવા માટે પોતાની અનેક પ્રકારે અછતી અવસ્થાઓ કરે-છળ વડે પોતાનો અભિપ્રાય સિદ્ધ કરવા ઇચ્છે છે. એ પ્રમાણે માયા વડે ઇષ્ટ સિદ્ધિ અર્થે અનેક પ્રકારના છળ તો કરે છતાં ઇષ્ટ સિદ્ધિ થવી ભવિતવ્ય આધીન છે.
લોભ કષાયનો ઉદય થતાં અન્ય પદાર્થોને ઇષ્ટ માની તેની પ્રાપ્તિ કરવા ઇચ્છે. વસ્ત્ર, ધન અચેતન પદાર્થો તથા સ્ત્રી-પુત્રાદિ સચેતન પદાર્થોની તૃષ્ણા થાય છે. વળી પોતાનું વા અન્ય અચેતન-સચેતન પદાર્થોનું કોઇ પરિણમન હોવું ઇષ્ટરૂપ માની તેને તે પ્રકારના પરિણમનરૂપ પરિણમાવવા ઇચ્છે છે. એ પ્રમાણે લોભથી ઇષ્ટ પ્રાપ્તિની ઇચ્છા તો ઘણી કરે, પરંતુ ઇષ્ટ પ્રાપ્તિ થવી ભવિતવ્ય આધીન છે.
એ પ્રમાણે ચાર પ્રકારના ક્રોધ, માન, માયા અને લોભના ઉદયથી આત્મા પરિણમે છે. ત્યાં એ કષાય ચાર ચાર પ્રકારના છે. અનંતાનુબંધી, અપ્રત્યાખાનાવરણી, પ્રત્યાખાનાવરણી અને સંજવલન.
હવે અનાદિ સંસાર અવસ્થામાં એ ચારેય કષાયોનો નિરંતર ઉદય
હોય છે. મોક્ષમાર્ગ પ્રાપ્ત થતાં એ ચારમાંથી ત્રણ, બે અને એકનો ઉદય રહી અનુક્રમે ચારેય નો અભાવ થાય છે.
વળી ચારિત્ર મોહના ઉદયથી નોકષાય થાય છે. રતિ, અરતિ,હાસ્ય, શોક, ભય, જુગુપ્સા, પુરુષવેદ, સ્ત્રીવેદ, નપુસંકવેદ.
૧. રતિના ઉદયથી કોઇને ઈષ્ટ માની તેનાથી પ્રીતિ કરે છે. ત્યાં આસક્ત થાય છે.
૨. અતિના ઉદયથી કોઇને અનિષ્ટ માની તેનાથી અપ્રીતિ કરે છે ત્યાં ઉદ્દેગરૂપ થાય છે.
૩. હાસ્યના ઉદયથી કોઈ ઠેકાણે ઇષ્ટપણું માની પ્રફુલ્લિત થાય છે-હર્ષ માને છે.
૪. શોકના ઉદયથી કોઇમાં અનિષ્ટપણું માની દિલગીર થાય છે-ખેદ માને છે.
