________________
૧૨૨
આ નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ બતાવવા કર્મના ઉદયે જીવને અસર કરીનુકસાન કર્યું-પરિણમાવ્યો વગેરે પ્રકારે ઉપચારથી કહેવાય છે, પણ તેનો જો શબ્દ પ્રમાણે જ જો અર્થ કરવામાં આવે તો તે ખોટો છે.
સ્વ દ્રવ્ય અને પર દ્રવ્યની ભિન્નતા નક્કી કરી, પર દ્રવ્યો ઉપરનું લક્ષ છોડી સ્વ દ્રવ્યના વિચારમાં આવવું; ત્યાં આત્મામાં બે પડખાં છે તે જાણવાં. એક પડખું આત્માનું દરેક સમયે ત્રિકાળી અખંડ પરિપૂર્ણ ચૈતન્ય સ્વભાવરૂપ પણું દ્રવ્ય-ગુણે-પર્યાય (વર્તમાન પર્યાય ગૌણ કરતાં) છે. આત્માનું આ પડખું ‘નિશ્ચય નય’નો વિષય છે. આ પડખાંને નક્કી કરનાર જ્ઞાનનું પડખું તે ‘નિશ્ચય નય’ છે.
બીજું પડખું-વર્તમાન પર્યાયમાં દોષ છે-વિકાર છે, તે નક્કી કરવું. આ પડખું ‘વ્યવહાર નય’નો વિષય છે.
આમ બે નય દ્વારા આત્માના બંને પડખાંને નક્કી કર્યા પછી, વિકારી પર્યાય ઉપરનું વલણ-લક્ષ છોડીને પોતાના ત્રિકાળી ચૈતન્ય સ્વરૂપ તરફ વળવું. એ રીતે ત્રિકાળી દ્રવ્ય તરફ વળતાં-તે ત્રિકાળી નિત્ય પડખું હોવાથી-તેના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે.
-
જો કે નિશ્ચય નય અને સમ્યગ્દર્શન એ બંને જુદા જુદા ગુણોના પર્યાય છે તો પણ તે બંનેનો વિષય એક છે - અર્થાત્ તે બંનેનો વિષય એક અખંડ, શુદ્ધ, બુદ્ધ, ચૈતન્ય સ્વરૂપ આત્મા છે. તેને બીજા શબ્દોમાં ‘ત્રિકાળી જ્ઞાન સ્વરૂપ' કહેવામાં આવે છે.
સમ્યગ્દર્શન કોઈ પર દ્રવ્ય, દેવ-ગુરુ-શાસ્ત્ર, નિમિત્ત, પર્યાય, ગુણભેદ કે ભંગ વગેરેને સ્વીકારતું નથી, કેમ કે તેનો વિષય ઉપર કહ્યા મુજબ ‘ ત્રિકાળી જ્ઞાયક સ્વરૂપ’ આત્મા છે.
આ રીતે પુદ્ગલ અચેતન કર્મો, જીવ દ્રવ્ય જે ચેતન છે તેના કર્તા નથી અને જીવ દ્રવ્યની ક્રિયાના કર્મ પણ નથી-જ્યાં વ્યાપ્ય-વ્યાપક સંબંધ નથી ત્યાં કર્તા-કર્મ સંબંધ હોતો નથી-માત્ર નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધ હોય છે. કર્તા-કર્મ સંબંધ વિષે આત્મસિદ્ધિ શું કહે છે? :
‘ચેતન જો નિજ ભાનમાં કર્તા આપ સ્વભાવ વર્તે નહિ નિજ ભાનમાં કર્તા કર્મ પ્રભાવ''
.ગાથા ૭૮- આત્મસિદ્ધિ.