________________
૧૨૧
જૈન દષ્ટિએ કર્મનું સ્વરૂ૫: આત્મા અને પર દ્રવ્યો તÁ જુદા છે, એકનો બીજામાં અત્યંત અભાવ છે. એક દ્રવ્ય તેના કોઈ ગુણ કે તેના કોઈ પર્યાય બીજા દ્રવ્યમાં, તેના ગુણમાં કે તેના પર્યાયમાં પ્રવેશ કરી શકતાં નથી, માટે એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું કાંઈ કરી શકે નહિ એવી વસ્તુસ્થિતીની મર્યાદા છે.
વળી દરેક દ્રવ્યમાં અગુરુલઘુત્વ ગુણ છે કેમ કે તે સામાન્ય ગુણ છે. તે ગુણને લીધે કોઈ કોઈનું કરી શકે નહિ. તેથી આત્મા પર દ્રવ્યનું કાંઈ કરી શકે નહિ, શરીરને હલાવી-ચલાવી શકે નહિ, દ્રવ્ય કર્મો કે કોઈ પણ પર દ્રવ્ય જીવને કદી નુકસાન કરી શકે નહિ, આ પ્રથમ નક્કી કરવું.
આ પ્રમાણે નક્કી કરવાથી જગતના પર પદાર્થોના કર્તાપણાનું જે અભિમાન આત્માને અનાદિથી ચાલ્યું આવે છે તે, માન્યતા(અભિપ્રાય)માંથી
અને જ્ઞાનમાંથી ટળી જાય છે. - હવે શાસ્ત્રોમાં દ્રવ્ય કર્મો જીવના ગુણોનો ઘાત કરે છે એવું કથન આવે
છે. તેથી તે કર્મોનો ઉદય જીવના ગુણોનો ખરેખર ઘાત કરે છે એમ ઘણાં માને છે અને તેનો તેનો અર્થ કરે છે, પણ તે અર્થ ખરો નથી. કેમ કે તે કથન વ્યવહાર નયનું છે - માત્ર નિમિત્તનું જ્ઞાન કરવાનું કથન છે.
તેનો ખરો અર્થ એવો થાય છે કે - જ્યારે જીવ પોતાના પુરુષાર્થના દોષ વડે પોતાના પર્યાયમાં વિકાર કરે છે - અર્થાતુ પોતાના પર્યાયનો ઘાત કરે છે ત્યારે તે વાતમાં અનુકૂળ નિમિતરૂપ જે દ્રવ્યકર્મ આત્મપ્રદેશોથી ખરવા તૈયાર થયું છે તેને ‘ઉદય” કહેવાનો ઉપચાર છે એટલે કે તે કર્મ પર નિમિત્તનો આરોપ આવે છે.
અને જીવ પોતે પોતાના સત્ય પુરુષાર્થ વડે વિકાર કરતો નથી - પોતાના પર્યાયનો ઘાત કરતો નથી - તો દ્રવ્ય કર્મોના તે જ સમૂહને ‘નિર્જરા’ નામ આપવામાં આવે છે. આ રીતે નિમિત્ત-નૈમિત્તિક સંબંધનું જ્ઞાન કરવા પૂરતો તે વ્યવહાર કથનનો અર્થ થાય છે. જો બીજી રીતે (શબ્દો પ્રમાણે) અર્થ કરવામાં આવે તો તે સંબંધને નિમિત્ત-નૈમિત્તિકને બદલે કર્તા-કર્મનો સંબંધ માનવા બરાબર થાય છે. અર્થાત્ ઉપાદાન-નિમિત્ત, નિશ્ચય-વ્યવહાર એકરૂપ થઈ જાય છે. અથવા તો એક બાજુ જીવ દ્રવ્ય અને બીજી બાજુએ અનંત પુદ્ગલ દ્રવ્યો(કર્મો)-તે અનંત દ્રવ્યોએ મળી જીવમાં વિકાર કર્યો એમ તેનો અર્થ થઈ જાય છે – કે જે બની શકે નહિ.