________________
૧૨૦ દ્વિષ ભાવરૂપ વિકારી પરિણમન કરે છે, ત્યારે કર્મનો ઉદય તેમાં નિમિત્ત કહેવાય
છે. કર્મ જબરજસ્તીથી આત્માને વિકાર કરાવતાં નથી. ૩. એ નિમિત્ત શું છે? જ્યારે પદાર્થ સ્વયં કાર્યરૂપ પરિણમે, ત્યારે કાર્યની ઉત્પત્તિમાં
અનુકૂળ હોવાનો આરોપ જેના પર આવી શકે તેને નિમિત્તકારણ કહે છે. જ્યારે આત્મા પોતે પોતાની ભૂલથી વિકારાદિરૂપ (દુ:ખાદિરૂપ) પરિણમે,
ત્યારે કર્મને નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે. ૪. પોતાની ભૂલ શું છે? પોતાને ભૂલીને પરમાં ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ કલ્પના કરીને
મોહ-રાગ-દ્વેષરૂપ ભાવકર્મ (વિભાવ ભાવરૂપ પરિણમન) કરવા તે જ
આત્માની ભૂલ છે. ૫. ભાવકર્મ શું છે? કર્મના ઉદયમાં આ જીવ મોહ-રાગ-દ્વેષરૂપી વિકારી ભાવરૂપ
થાય છે તેને ભાવકર્મ કહે છે. અને તે મોહ-રાગ-દ્વેષ ભાવોનું નિમિત્ત પામીને કાર્મણ વર્ગણા (કર્મ રજ) કર્મરૂપે પરિણમીને આત્માના પ્રદેશો સાથે જોડાઈ
જાય છે, તેને દ્રવ્ય કર્મ કહે છે. ૬. મૂળરૂપે આ કર્મ આઠ પ્રકારના છે. જ્ઞાનાવરણ, દર્શનાવરણ, મોહનીય અને
અંતરાય એ ઘાતી કર્મ છે. અને નામ, આયુષ્ય, ગોત્ર અને વેદનીય એ ચાર
અઘાતી કહેવાય છે. ૭. જીવના અનુજીવી ગુણોનો ઘાત કરવામાં જે કર્મ નિમિત્ત હોય તે ઘાતકર્મ છે
અને આત્માના અનુજીવી ગુણોના ઘાતમાં નિમિત્ત ન હોય તેને અઘાતી કર્મ કહે છે. આત્માના જ્ઞાન ગુણના ઘાતમાં જે કર્મનો ઉદય નિમિત્ત હોય તેને જ્ઞાનાવરણ કહે છે. એવી જ રીતે બધાનું સમજવું. જીવ પોતાનું સ્વરૂપ ભૂલીને અન્યને પોતાનું માને અથવા સ્વરૂપ આચરણમાં અસાવધાની કરે ત્યારે જે કર્મ ઉદય નિમિત્ત હોય તેને મોહનીય કર્મ કહે છે. એ બે પ્રકારનું છે.
(૧) દર્શન મોહનીય અને (૨) ચારિત્ર મોહનીય. ૮. જ્યારે આત્મા પોતે મોહ ભાવ વડે આકુળતા કરે છે ત્યારે અનુકૂળતા
પ્રતિકૂળતારૂપ સંયોગ પ્રાપ્ત થવામાં જે કર્મનો ઉદય નિમિત્ત હોય તેને વેદનીય કર્મ કહે છે. જીવ પોતાની યોગ્યતાથી કોઈ શરીરમાં રોકાઈ રહે ત્યારે જે કર્મનો ઉદય નિમિત્ત હોય તેને આયુષ્ય કર્મ કહે છે. શરીરાદિની રચનામાં જે કર્મનો ઉદય નિમિત્ત હોય તેને નામ કર્મ કહે છે. જીવને ઉચ અથવા નીચ આચરવાળા કુળમાં જન્મ થવામાં જે કર્મનો ઉદય નિમિત્ત હોય તેને ગોત્ર કર્મ કહે છે.