Page Text
________________
+++++++++++++++++++शानद्वार++++++++++++++++++ मतिज्ञानम् । मुक्त्वा द्रव्यश्रुतमक्षरलाभश्च शेषेषु ॥) अस्याः पूर्वगतगाथाया अयमर्थः- श्रोत्रेन्द्रियेण श्रोत्रेन्द्रियस्य वा उपलब्धिः श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिर्भवति श्रुतम्'इष्टितश्चावधारणविधिरिति' श्रुतं श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरेवेति द्रष्टव्यं, न तु श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिः श्रुतमेवेति, अतिप्रसङ्गापत्तेः, तथाहि-श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरपि काचिदवग्रहेहापायस्पा मतिज्ञानं, श्रुतग्रन्थानुसारिण्या एव तस्याः श्रुतज्ञानत्वाभ्युपगमात्, ततश्च श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिः श्रुतमेवेत्यवधारणे मतिरूपाया अपि तस्याः श्रुतत्वं प्रसज्येतेति, उक्तं च - “सोइंदियोवलद्धी चेव सुयं न उ तई एयं चेव ॥ सोइंदिओवलद्धीवि काइ जम्हा मइन्नाण ॥१॥ मिति" (छा. श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिश्चैव श्रुतं न तु सका श्रुतं चैव । श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरपि काचिद् यस्माद् मतिज्ञानम्) 'सेसयं तु मइनाणमिति' शेषं यच्चक्षुरादीन्द्रियोपलब्धिरूपं विज्ञानं तन्मतिज्ञानं भवतीति संबध्यते । तुशब्दोऽनुक्तसमुच्चये । आस्तां शेषं विज्ञानं श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरपि काचिदवग्रहेहापायरूपा मतिज्ञानमिति समुच्चिनोति, तदुक्तम्-तु समुच्चयवयणाओ काई सोइंदिओवलद्धीवि । मइरेवं सइ सोउग्गहादयो हुंति मइभेया ॥१॥ इति” (छा. तुसमुच्चयवचनात् काचित् श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरपि । मतिरेवं सति श्रोत्रावग्रहादयो भवन्ति मतिभेदाः) ॥ तदेवं सर्वस्याः शेषेन्द्रियोपलब्धेस्त्सर्गेण मतिज्ञानत्वे प्राप्ते सति अपवादमाह - 'मोत्तूणं दव्वसुयंति' मुक्त्वा द्रव्यश्रुतं पुस्तकपत्रादिन्यस्ताक्षरस्पद्रव्यश्रुतविषयां शब्दार्थपर्यालोचनात्मिकां शेषेन्द्रियोपलब्धि, तस्याः श्रतज्ञानस्वभावत्वात । यश्च द्रव्यश्रतोपलब्धिव्यतिरेकेणान्योऽप्यक्षरलाभः शब्दार्थपर्यालोचनात्मको न त केवलो मतेरपीहा
कारस्पाक्षरलाभात्मकत्वात् शेषेष्विन्द्रियेषु सोऽपि श्रुतमुच्यते । ननु यदि शेषेन्द्रियाक्षरलाभोऽपि श्रुतमुच्यते तर्हि यदादाववधारणमकारि 'श्रुतं श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिरेवेति' तन्न घटासंटङ्कमाटीकते, शेषेन्द्रियाक्षरलाभस्य श्रुतत्वेनाभ्युपगतस्याश्रोत्रेन्द्रियोपलब्धित्वादिति। नैष दोषः। यत इह शेषेन्द्रियाक्षरलाभः स इह गृह्यते यः शब्दार्थपर्यालोचनात्मकः, शब्दार्थपर्यालोचनानुसारी चाक्षरलाभः श्रोत्रेन्द्रियोपलब्धिकल्प इति न कश्चिद्दोषः । तथा वल्कसमं मतिज्ञानं कारणत्वात्, शुम्बसमं श्रुतज्ञानं तत्कार्यत्वात्, संचिंत्य हि मत्या श्रुतपरिपाटीमनुसरतीति, वल्कशुम्बदृष्टान्तेन मतिश्रुतयोर्भेदः॥ तथा मतिज्ञानमनक्षरं साक्षरं च, तत्रावग्रहज्ञानमनक्षरं तस्यानिर्देश्यसामान्यमात्रप्रतिभासात्मकतया निर्विकल्पत्वात्, ईहादिज्ञानं तु साक्षरं परामर्शादिरूपतया वर्णारूषित्वात्, श्रुतं पुनः साक्षरमेव अक्षरमन्तरेण शब्दार्थपर्यालोचनस्यानुपपत्तेरित्यक्षरानक्षरकृतो भेदः॥ तथा मूककल्पं मतिज्ञानं स्वमात्रप्रत्यायनफलत्वात्, अमूककल्पं श्रुतज्ञानं स्वपरप्रत्यायकत्वादिति मूकामूकदृष्टान्तकृतो भेदः ॥ तदेवं परिस्थूरनिमित्तभेदादाभिनिबोधादिको भेदो ज्ञानस्य युक्तियुक्त एवेति स्थितम् ॥८४०॥
ગાથાર્થ:- (મૂળમાં ‘તથા પદ સમુચ્ચયઅર્થક છે.) અતીન્દ્રિય એવા પણ રૂપી દ્રવ્યોવિષે જે ક્ષયોપશમ છે ( જે જ્ઞાનનો લયોપશમ છે.) ને અવધિજ્ઞાનનું નિમિત્ત છે. મતિજ્ઞાન અને શ્રુતજ્ઞાનના ભેદ લક્ષણાદિના ભેદથી છે. અર્થાત લક્ષણાદિના ભેદો મતિ-કૃતના નિમિત્તભેદો છે. અહીં આદિપદથી ઉત-ફળભાવવગેરેનો સમાવેશ થાય છે. કહ્યું જ છે કે “(૧) લક્ષણભેદથી (૨) तु-माथी (3) मेथी (-पोताना पेटामेहनी सध्याथी) (४)न्द्रियविमाथी (4) 4G टान्तथी (6) अक्षर (७) મૂક-ઇતર આ સાતભેદથી મતિ-શ્રુતજ્ઞાનમાં ભેદ છે.” લક્ષણાદિ સાતભેદથી મતિ-શ્રુતભેદ
(૧) લસણભેદ:- જે જ્ઞાન ઇન્દ્રિય અને મનના નિમિત્તે ( સાયથી) શબ્દાર્થની વિચારણાના અનુસારે પ્રવૃત્ત થાય, તે શ્રુતજ્ઞાન, બાકીનું ઇન્દ્રિય અને મનના નિમિત્તે થતું બધું જ્ઞાન તે મતિજ્ઞાન.... આ બન્નેનો લક્ષણ (=સ્વરૂપ-વ્યાખ્યા) ભેદ બતાવ્યો. કહ્યું જ છે કે “ઈન્દ્રિય-મનના નિમિત્તે થતું જે વિજ્ઞાન ઋતાનુસારી હોય, અને સ્વઅર્થના વચનમાં સમર્થ હોય, તે ભાવકૃત, બાકીનું મતિજ્ઞાન...” શ્રુતાનુસારી શબ્દાર્થની વિચારણાને અનુસરતું. શબ્દાર્થની પર્યાલોચનાવિચારણા એટલે વાચ્યવાચકભાવને આગળ કરી તે શબ્દથી સંસ્કૃષ્ટ (=વાચ્યવાચકભાવથી સંબંધિત થતો) અર્થનો બોધ. (સ્વઅર્થના વચનમાં સમર્થ-શ્રુતજ્ઞાનથી જ્ઞાત થતા અર્થ હંમેશા શબ્દથી ઉલ્લેખ પામી શકે તેવો જ હોય. કેટલાક જ્ઞાન-બોધ એવા હોય છે જે માત્ર અનુભવી જ શકાય.. જેને શબ્દમાં વર્ણવી ન શકાય.... આવા અનુભવો અપ્રજ્ઞાપનીય કહેવાય છે. પણ શ્રુતજ્ઞાનથી થતો બોધ તો એવો જ છે કે જે શબ્દથી વર્ણવી
य... अर्थात् प्रशापनीय ०४ खोय...) तेथी →स्वमर्थना क्यन (शाEिScam) मा समर्थ. . (२) तु ला :-मेशा मतिजानना 6पयोगपूर्व ४ श्रुतशाननो यो। खोय.... (AGA मेटलो या खेयो ४३ छ કે મતિ-શ્રતનો ક્ષયોપશમ-લબ્ધિ એકસાથે હોય. તેથી જ તેરૂપે બન્ને હંમેશા સાથે જ હોય-બન્નેનો કાળ સરખો હોય.... પણ ઉપયોગ લબ્ધિના સામર્થ્યથી વસ્તુનો બોધ કરવાનો વિશેષપુરુષાર્થ. બન્નેનો મતિ-શ્રતનો એકસાથે ન હોય કેમ કે આગમનિયમ છે કે બે ઉપયોગ એકસાથે ન હોય.) મતિજ્ઞાનથી સંચતિત નહીં થયેલા (=અનુભવની કોટીપર નહીં આવેલા) અર્થનો તે વ્યક્તિને શ્રતગ્રસ્થાનુસારી બોધ થઈ શકતો નથી. આમ મતિજ્ઞાન હેતુ છે, શ્રુતજ્ઞાન ફળ છે. ++ + + + * * * * * * * * * * * 8 -मा २ - 135 * * * * * * * * * * * * * * *
| SR No. | 006034 |
| Book Title | Dharm Sangrahani Part 02 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Ajitshekharsuri |
| Publisher | Adinath Jain Shwetambar Jain Mandir Trust |
| Publication Year | 1996 |
| Total Pages | 392 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 16 MB |