Dharm Sangrahani Part 02

SR No.: 006034
Original Sutra Author: N/A
Author: Ajitshekharsuri
Publisher: Adinath Jain Shwetambar Jain Mandir Trust
Publication Year: 1996
Total Pages: 392
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 16 MB

Page 175

જ
જે જ
*
* * *
* * * *
* *
* *
* વાનદાર જ જ જ જ
જ
જ
જ ન
જ છે કે જે
न उ तं तत्थत्थि जओ सो रूविनिबंधणो भणिओ ॥१॥" (छा. सामर्थ्यमात्रमेतद् द्रष्टव्यं यदि भवेत् पश्येत् । नतु तत् तत्रास्ति यतः स रूपिनिबन्धनो भणितः ॥) इति। यदि तान्याकाशखण्डानि न साक्षादवधेविषयस्तर्हि किं तेन सामर्थ्यमात्रेणाप्यभिहितेन निष्फलत्वादिति चेत्। न। तस्य तथाप्रकर्षभावद्योतनेन लोकाकाशस्थसूक्ष्मसूक्ष्मतररूपिवस्तुजातविषयतासूचने सामर्थ्यमात्राभिधानस्य सफलत्वात्, तदुक्तम्- “वडतो पुण बाहिं लोगत्थं चेव पासई दव्वं । सुहुमयरं सुहुमयरं परमोही जाव परमाणु ॥१॥ इति (छा. वर्धमानः पुनर्बहिर्लोकस्थं चैव पश्यति द्रव्यम् । सूक्ष्मतरं सूक्ष्मतरं परमावधिर्यावत् परमाणुम् ॥८२५॥
ગાથાર્થ:- અવધિજ્ઞાનનો શબ્દાર્થ પૂર્વે દર્શાવ્યો છે. આ અવધિજ્ઞાન બે પ્રકારે છે. (૧) ભવજન્ય અને (૨) માયોપથમિક દેવ અને નારકોને ભવજન્ય અવધિજ્ઞાન છે. મનુષ્ય-તિર્યંચને લાયોપથમિક અવધિજ્ઞાન છે.
શંકા- આભિનિબોધિકઆદિ પ્રથમચારજ્ઞાનો જાયોપથમિક જ છે. જયારે નારકઆદિ ભવો તે-તે ભવના આયુષ્યકર્મના ઉદયાદિથી જન્ય હોવાથી ઔદયિક છે. તેથી ઔદયિક એવા નરક-દેવભવ લાયોપથમિક અવધિજ્ઞાનના નિમિત્ત કેવી રીતે બની શકે? જો બની શકે તો અવધિજ્ઞાનને પણ ઔદયિક માનવાનો પ્રસંગ આવે.
સમાધાન:-અહીં દોષ નથી. કેમકે દેવ-નારકભવજન્ય અવધિજ્ઞાન પણ તાત્તિકરૂપે તો લાયોપથમિક છે, પરંતુ આ લયોપશમ દેવ–નારકભવ પ્રાપ્ત થયે અવશ્યમેવ થાય છે. (અહીં શંકા થાય કે અમુકભવની પ્રાપ્તિમાત્ર કયોપશમઆદિમાં કારણ શી રીતે બને? તેના સમાધાનમાં કહે છે કેમકે) કર્મનાં સોપશમાદિ વિચિત્રનિમિત્તોને અપેક્ષીને થાય છે. કહ્યું જ છે કે “કર્મના જે ઉદય, ક્ષય, ક્ષયોપશમ અને ઉપશમ બતાવ્યા; તે દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભવ અને ભાવને પામીને હોય છે. આમ નારક-દેવભવ અવશ્ય અવધિજ્ઞાનના ક્ષયોપશમના કારણ બને છે. તેથી અવધિજ્ઞાનને નારકાદિભવપ્રત્યયવાળું પણ બતાવ્યું છે. ભાગ્યકારે કહ્યું છે કેન્દ્ર (શંકા) અવધિ ઔપથમિક (કક્ષાયોપથમિક) ભાવમાં કહ્યું છે, અને ભવ(નારકાદિય ઔદયિકભાવમાં, તો પછી (દેવ અને નારક) બને અવધિ ભવપ્રત્યયિક છે એમ કહેવું યોગ્ય શી રીતે કહેવાય? (સમાધાન) તે પણ (નારક અને દેવસંબંધી અવધિ) છે તો લાયોપથમિક જ. પરંતુ તે ક્ષયોપશમનો લાભ તે (નારક-દેવભવ)ોય તો અવશ્ય હોય છે. તેથી તે (નારક-દેવનું અવધિ) ભવપ્રત્યયિક કહેવાય છે. તેનારા.” “પ્રથમત: ઉત્પન્ન થતા અવધિજ્ઞાનનો વિષય કયો છે? તે બતાવે છે. તેજસવર્ગણાના પગળો અને ભાષાવર્ગણાના પુગળો આ બેની વચ્ચે જે અંતર છે (અર્થાત જે પુગળો આ બેની અપેક્ષાએ સ્થૂળતર–સૂક્ષ્મતર હોવાથી) બન્ને માટે અયોગ્ય છે ત્યાં તેને વિષય બનાવી) અવધિજ્ઞાન ઉત્પન્ન થાય છે. અવધિજ્ઞાન હંમેશા રૂપી દ્રવ્યોને જ વિષય બનાવે છે અરૂપી દ્રવ્યોને નહીં.
શંકા:- જો અવધિજ્ઞાન રૂપિદ્રવ્યવિષયક જ હોય, તો આગમમાં એમ કેમ કહ્યું કે “ત્રથી અવધિજ્ઞાની જઘન્યથી (ઓછામાં ઓછું) અંગુલના અસંખ્યામાં ભાગ જેટલું જાણે-જૂએ. અને ઉત્કૃષ્ટથી અલોકમાં લોકજેટલા પ્રમાણવાળા અસંખ્ય ખંડોને જાણે અને “એ” અહીં અલોકમાં પણ અસંખ્ય લોકપ્રમાણ ખંડાત્મક અવધિજ્ઞાનનો વિષય બતાવ્યો છે. અને અલોક કે અલોકમાં રૂપી દ્રવ્ય બિસ્કુલ નથી.)
સમાધાન:- અહીં તમને અભિપ્રાયની જાણકારી નથી. આગમમાં જે ઉપરોક્ત વાત છે, ત્યાં લોકપ્રમાણવાળા અસંખ્ય આકાશખંડો જ અવધિજ્ઞાનના સાક્ષાત વિષયતરીકે દર્શાવ્યા નથી. પરંતુ જો ત્યાં (અલોકમાં) પણ દર્શનીય-શૈય રૂપી દ્રવ્ય હોત, તો ત્યાં ઉત્કૃષ્ટથી આટલા આકાશખરૂપ ક્ષેત્રમાં રહેલા રૂપીદ્રવ્યને અવધિજ્ઞાની જોઈ શકત. આમ ત્યાં માત્ર સંભવને આશ્રયી ઉત્કૃષ્ટ અવધિજ્ઞાનનું સામર્થ્ય બતાવ્યું. (આગમપંક્તિનું આમ સામર્થ્યઆશ્રયી તાત્પર્ય કરવામાં બળ શું છે? તે આગમપંક્તિથી જ બતાવે છે) - ન ઊ પચ્છઈ ખત્તકાલે સો તે અવધિજ્ઞાની ક્ષેત્ર-કાળને જોતો નથી' એવી આગમપંક્તિ અહીં પ્રમાણભૂત છે. તેથી જ ભાણકારે પણ કહ્યું છે કે “આ સામર્થ્યમાત્રરૂપ જ સમજવું- “જો હોત તો જાત' પરંતુ તે' (રૂપીદ્રવ્ય) ત્યાં નથી. તેથી જતો નથી, કેમકે અવધિજ્ઞાન રૂપિદ્રવ્યનિમિત્તક છે.”
શંકા:- જો તે આકાશખંડે અવધિના સાક્ષાત વિષય નથી, તો સામર્થ્યમાત્રને આશ્રયી પણ આમ કહેવાથી સર્ય, કેમકે નિષ્ફળ છે, નિરર્થક છે.
સમાધાન:-એમ નથી. અવધિજ્ઞાનનો આવો પ્રકર્ષભાવ બતાવવાદ્વારા “લોકાકાશમાં રહેલા સૂક્ષ્મ સૂક્ષ્મતર રૂપીવસ્તુસમુદાય તે અવધિજ્ઞાનના વિષય બને છે તેમ સૂચવવાઅંગે સામર્થ્યમાત્રનું કથન પણ સાર્થક છે. કહ્યું છે કે “(અવધિજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર) બહાર (લોકની બહાર) વધતા લોકમાં જ રહેલા સૂક્ષ્મતર સૂક્ષ્મતર દ્રવ્યને જૂએ છે, યાવત પરમાવધિ પરમાણુદ્રવ્યને જૂએ છે. (તાત્પર્ય - અવધિજ્ઞાનમાં ક્ષેત્ર-કાળની વૃદ્ધિ સાથે દ્રવ્યની સૂક્ષ્મતા અને ભાવ-પર્યાયની વૃદ્ધિ સંકળાયેલી છે. તેથી સામર્થ્યરૂપે લોકની બહારના ક્ષેત્રની વૃદ્ધિ દર્શાવી વાસ્તવમાં તો લોકમાં જ દ્રવ્ય-ભાવની વૃદ્ધિ બતાવી છે.) u૮૨પા
જ આ જ
ધર્મસંગ્રહણિ-ભાગ ૨ - 128 * * * * * * * * * *