________________
[ 9 ]. પ્રત્યેક આત્મા પૂર્વોક્ત કથન મુજબ અનન્તજ્ઞાનાદિ લબ્ધિસંપન્ન હોવા છતાં પ્રત્યેક પ્રાણીમાં જે જ્ઞાન-દર્શન–ચારિત્રાદિ
ગુણેમાં તારતમ્ય દષ્ટિપથમાં આવવા ઉપરાંત કમસત્તાનું કઈ પૃથ્વી, કેઈ જલ, કેઈ અગ્નિ, વાયુ, અસ્તિત્વ. વનસ્પતિ, કેઈ શંખ, કીડી, વીછી, કોઈ
પોપટ, ગાય, સર્પ, કે ઈ દેવ, કેઈ નારક અને કોઈ મનુષ્યના ઉપનામને ધારણ કરે છે, તેનું શું કારણ? આ શંકાના સમાધાનમાં સમજવું જોઈએ કે પ્રત્યેક આત્મા આત્મહત્વની અપેક્ષાએ યદ્યપિ સમાન છે, પરંતુ એ આત્માની સાથે (પ્રવાહ) અનાદિકાલથી સંબંધ પામેલા કર્મોથી ઉપર જણાવ્યા મુજબ જગદુચિય દેખાય છે, એટલે કે જેવા જેવા પ્રકારનું જેનું કર્મ હોય તે તે કર્મના અનુસાર ગતિથી ગત્યન્તરમાં આ આત્મા જાય છે અને તે ગતિગ્ય સંજ્ઞાને ધારણ કરે છે.
આ સ્થળે કઈ એમ કહેવા તૈયાર થાય કે જગતમાં જે કોઈ પ્રાણીઓ સંબંધી વિચિત્રતા દેખાય છે તે જગત્કર્તા
- ઈશ્વરજન્ય છે, ઈશ્વર સર્વશક્તિસંપન્ન હોવાથી જગતનો કર્તા ચાહે તે કરી શકે છે અને એ સર્વ શક્તિમાન ઈશ્વર નથી ઈશ્વરે જ જગન્ના છને ચિત્રવિચિત્ર
ન બનાવ્યા છે. આ પ્રમાણે કથન કરનારને કહેવું જોઈએ કે ઈશ્વરે જગત બનાવ્યું છે કે કેમ? એ પ્રશ્ન બાજુમાં રાખીને અમે તમને પૂછીએ છીએ કે “તમે ઈશ્વર કોને કહે છે”? અર્થાત્ તમારા મન્તવ્ય પ્રમાણે ઈશ્વરનું શું લક્ષણ છે? જો એમ કહે કે “કામ-ક્રોધ-મેહ-રાગ-દ્વેષ અજ્ઞાનાદિ દેથી જે સર્વથા રહિત હોય અને અનન્ત શક્તિ