________________
पीयूषमसमुद्रोत्थं रसायनमनौषधम् । अनन्यापेक्षमैश्वर्यं ज्ञानमाहुर्मनीषिणः ॥५-८ ॥
“જ્ઞાન, સમુદ્રને છોડીને બીજે ઉત્પન્ન થયેલું અમૃત છે. ઔષધથી ભિન્ન રસાયણ છે અને અન્યની અપેક્ષાથી રહિત ઐશ્વર્ય છે એ પ્રમાણે બુદ્ધિમાનો કહે છે.’’ આ રીતે જ્ઞાનને અમૃત, રસાયણ અને ઐશ્વર્ય સ્વરૂપે વર્ણવ્યું છે. સુપ્રસિદ્ધ અમૃતાદિનું સ્વરૂપ આપણે જાણીએ જ છીએ. સમુદ્રથી (સમુદ્રના મંથનથી) અમૃત ઉત્પન્ન થયું છે અને તે મરણથી રક્ષે છે આ વાત લોકપ્રસિદ્ધ છે. રસાયણ ઔષધ છે અને તેના ઉપયોગથી ગમે તેવા પણ રોગોનો નાશ થાય છે. આવી માન્યતા લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે. તેમ જ ઐશ્વર્ય, સમ્પત્તિ પરિવાર અને સત્તા (રાજાદિપણું) વગેરેની અપેક્ષાવાળું હોવાથી અન્યાપેક્ષ છે.
પરન્તુ જ્ઞાનસ્વરૂપ અમૃત આત્મામાં ઉત્પન્ન થયું છે સમુદ્રમાં નહિ. આમ છતાં તે જ્ઞાનસ્વરૂપ અમૃત મરણને દૂર કરી અજરામરઅવસ્થાને પ્રાપ્ત કરાવે છે. જ્ઞાનસ્વરૂપ રસાયણ ઔષધ ન હોવા છતાં સર્વથા રોગરહિત અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરાવે છે. દુનિયાનું ઐશ્વર્ય અનેકાનેક પરપદાર્થોની અપેક્ષા રાખે છે. સંપત્તિ રાજ્ય સૈન્ય પરિવાર અને પ્રજાજનો... વગેરે પૂરતા પ્રમાણમાં હોય ત્યારે ઐશ્ર્વર્યની પ્રાપ્તિ થાય છે જ્યારે જ્ઞાનસ્વરૂપ ઐશ્વર્યની પ્રાપ્તિ કોઇ પણ પર પદાર્થની અપેક્ષા વિના થાય છે. જ્ઞાન સ્વયં ઐશ્વર્ય છે. તેને કોઇની પણ અપેક્ષા નથી. દુનિયાનું સામ્રાજ્ય પર પદાર્થોને અવલંબીને છે. પરપદાર્થો ન હોય તો જગતમાં ઐશ્વર્ય મળે એવું નથી. અને પરપદાર્થોની અપેક્ષા પડી હશે તો જ્ઞાનનું ઐશ્વર્ય મળે એવું નથી-એ યાદ રાખવું જોઈએ. આ રીતે સુપ્રસિદ્ધ અમૃત, રસાયણ અને ઐશ્વર્ય : આ સર્વજનપ્રિય શ્રેષ્ઠ વસ્તુની ઉપમાઓથી વિલક્ષણ એવી જ્ઞાનની શ્રેષ્ઠતાને બુદ્ધિમાન મહાત્માઓ વર્ણવે છે. અન્તે આવા જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરી આત્મસ્વભાવભૂત ઐશ્વર્યના સ્વામી બનીએ : એ જ એક અભ્યર્થના. ૫-૮॥
॥ इति श्रीज्ञानसारप्रकरणे ज्ञानाष्टकम् ॥
પર
