________________
તપસ્યા અને નિગ્રહ
આ કથા બતાવે છે કે, ભક્તિ અને પ્રેમભાવ દેશ કાલાતીત અધ્યાત્મભાવે છે. અહીં વિશેષ એ છે કે, યુરોપના પ્રાચીન ગ્રીક “પૈગન'-નિરીશ્વરી બુદ્ધિવાદની તુલનામાં, ભગવાન ઈશુ ખ્રિસ્તના પ્રેમભક્તિ સંદેશને આલેખે છે. પૈગન-વાદમાં ભોગેશ્વર્યની બુદ્ધિમાન્ય વિચારણા છે. (જુએ, નિસિયાસ, ઝેનેમિસનાં પાત્રો.) તેની તુલનામાં આપણને ગીતાકારે (અ૦ ૧૦ મી) બે ભૂતસર્ગ કે બે સંપદાઓ આલેખ્યાં છે, તે યાદ આવે. કથાને મૂળ લેખક આનાતોલ ફીસ એ બધા અનુગમાં ચર્ચા નથી કરતે; પરંતુ, યુરોપનાં દેશકાળમાં – તેના વાગા ધરીનેય, – મૂળ વસ્તુ તે તત્વત: બે ભતસર્ગ કે સંપદાની – એક જ છે. આનાલ ફ્રાંસ ઈ૦ સ0નાં આદિ સૈકાને સમય ચીતરે છે. આજે આપણે અર્વાચીન જગતમાં ('સમૃદ્ધ સમાજ'ના નામથી બલાતો) આ પ્રકારને ન પૈગન-વાદ, વિજ્ઞાન અને મંત્રના જોર વડે, પેદા થતે બતાવી શકીએ. -
એક બીજી બાબત પણ આ કથા કહે છે; – જે પરથી કથાના આ ગુજરાતી સંપાદનમાં તેનું નામ પાડ્યું છે –“તપસ્યા અને નિગ્રહ.” આ અંગે પણ ગીતાકારે પેલું નિદાન ચૂકતે આપી મૂક્યું છે –
प्रकृति यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति । (३-33) [[પ્રાણીમાત્ર પોતાના સ્વભાવને અનુસરે છે, ત્યાં બળાત્કાર કરવાથી શું વળે?
ભૂતમાત્ર પ્રકૃતિને વશ છે; જાત પર જવા વિના રહી ન શકે – કઈ તેને રોકી ન શકે. અને આ કથા બતાવે છે કે, મહા ઉગ્ર તપ પણ તેને કાંઈ ન કરી શકે. તો તરણપાય શો? કથા બહુ જ સુંદર રીતે (તેના એક વૃદ્ધ સાધુજન લેમોન દ્વારા) એ બતાવે છે – સાદું સરળ ને સર્વસુલભ શ્રમ-પરાયણ યજ્ઞકર્મ અને પ્રભુભક્તિ, ગીતાકારના શબ્દોમાં કહીએ તે પરમદર્શન –
विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
રસવ રોડ હ્ય વર દણ નિવર્તિતે ! (૨-૫૯) || દેહધારી જયારે નિરાહારી રહે છે, ત્યારે તેના વિષયો મોળા પડે છે. પણ રસ નથી જતે; તે રસ તે પરમ વસ્તુ કે પરમાત્માને સાક્ષાત્કાર થવાથી શમે છે.].
આ કથા ગીતાના આ સિદ્ધાંતનું સુંદર દૃષ્ટાંત ગણાય.
