________________
૪૯
અંતિમ દિવસો અને મહાસમાધિ ૪૯ પણ પ્રસન્ન અને સ્વસ્થ જણાતા હતા. પણ એ જ દિવસ અંતિમ નીવડશે એ તો કોઈ મઠવાસીએ માન્યું જ ન હતું.
સવારે રોજના કરતાં તેઓ વહેલા ઊઠ્યા અને ચા પીને મંદિરમાં ગયા. સવારના આઠથી અગિયાર સુધી એકાંતમાં ધ્યાન ધર્યું. પરંતુ જ્યારે તેઓ ધ્યાનમાંથી બહાર આવ્યા, ત્યારે સર્વોચ્ચ જ્ઞાન અને ભક્તિથી ભરપૂર એક હૃદયસ્પર્શી ભજનનું ગુંજન તેઓ કરી રહ્યા હતા. સંપૂર્ણ અંતર્મુખ થયેલા સ્વામીજી પાસે સ્વામી પ્રેમાનંદ આવતાં તેઓ બોલી ઊઠ્યાઃ “ “જો બીજો વિવેકાનંદ હોત તો આ વિવેકાનંદે જે કર્યું છે તેને એ સમજી શક્યો હોત! અને આમ છતાંયે વખત જતાં કેટલા બધા વિવેકાનંદો ઊભા થશે.' બપોરે બ્રહ્મચારીઓના ખંડમાં જઈને સંસ્કૃત વ્યાકરણનો વર્ગ ત્રણ કલાક સુધી ખૂબ જ રમૂજી કહેવતો અને ટુચકાઓ કહીને આનંદભેર ચલાવ્યો. થોડા વખત પછી સ્વામી પ્રેમાનંદને સાથે લઈને સ્વામીજી બેલડ બજાર સુધી ફરવા પણ ગયા, અને તે દરમિયાન અનેક વિષયો ઉપર રસભરી ચર્ચા કરી. "
જેમ જેમ સાંજ ઢળતી ગઈ, તેમ તેમ તેમનું મન વધુ ને વધુ અંતર્મુખ થતું જતું હતું. સાંધ્ય આરતીનો ઘંટ વાગ્યો ત્યારે પોતાના ખંડમાં જઈને ગંગાનદી સામે મુખ કરીને ધ્યાનમાં બેઠા, એકાદ કલાક પછી કોઈ બ્રહ્મચારીને બોલાવીને પોતાના માથા ઉપર પવન નાખવાનું કહ્યું, અને પોતે પથારીમાં શાંતિપૂર્વક સૂતા. એમની સારવાર કરનારને તો એવો જ ખ્યાલ હતો કે તેઓ ઊંઘમાં કે ધ્યાનમાં છે. એક કલાક પછી એમના હાથ સહેજ કંપી ઊઠ્યા અને એમણે એક ઊંડો શ્વાસ લીધો, એમની આંખો એમની ભમ્મરના મધ્ય ભાગમાં સ્થિર થઈ ગઈ, એમની મુખમુદ્રા ઉપર કોઈ દિવ્ય ભાવ પથરાઈ રહ્યો અને
