________________
સ્વામી વિવેકાનંદ મઠ ખાતેનું જીવન શાંતિપૂર્વક ચાલ્યું જતું હતું. પરંતુ ખરેખર તો એ તોફાન પૂર્વની શાંતિ હતી. જેમ જેમ દિવસો પસાર થતા ગયા તેમ તેમ સ્વામીજીએ મઠના સંચાલનનું કાર્ય વધુ ને વધુ પ્રમાણમાં બીજા અઠવાસીઓને સોંપવા માંડ્યું. પોતે મઠની પ્રવૃત્તિઓમાં અગ્રેસર બનવાનું ઓછું કરી નાખ્યું. એ કહેતા કે: “હંમેશાં પોતાના શિષ્યોની સાથે રહીને ગુરુ એમના વિકાસને રૂંધી નાખે છે! તેમની તાલીમ પૂરી થાય એટલે એણે ખસી જવું જોઈએ, કારણ કે એની ગેરહાજરી વગર તેઓનો વિકાસ થઈ શકે
નહીં!''
સ્વામીજીએ મહાસમાધિ લીધી તેના લગભગ એક અઠવાડિયા પહેલાં એમણે પોતાના એક શિષ્યને બંગાળી પંચાંગ લાવવાનું કહ્યું. પંચાંગ લાવવામાં આવ્યું ત્યારે એમણે શરૂઆતનાં થોડાં પાનાં ઉથલાવ્યાં અને પછી એને એક બાજુએ મૂકી દીધું. અમુક ચોક્કસ દિવસે દેહનાં બંધન તોડી નાખવાનું એમણે નક્કી કરી લીધું હતું અને એ ચોક્કસ દિવસ તે સને ૧૯૦૨ની ચોથી જુલાઈનો હતો.
એમના દેહવિસર્જનના ત્રણ દિવસ પહેલાં સ્વામી પ્રેમાનંદ સાથે તેઓ મઠની હરિયાળી ભૂમિ ઉપર આમતેમ ટહેલી રહ્યા હતા. એ વખતે ગંગાનદીના કિનારા પાસેની જગ્યા બતાવીને એમણે ગંભીરતાપૂર્વક કહ્યું: ‘‘જ્યારે આ દેહ પડે, ત્યારે એને ત્યાં અગ્નિદાહ આપવાનો છે!'' આજે એ જ જગ્યાએ એમનું સ્મૃતિમંદિર ખડું છે.
આ દિવસોમાં સ્વામીજીની મુખમુદ્રા ઉપર ન હતો કોઈ વિષાદ કે ન હતું કોઈ ગાંભીર્ય. એમની હાજરીમાં સૌ કોઈને અલૌકિક વાતાવરણનો અનુભવ થતો. એમાં પણ ચોથી જુલાઈનો એ શુક્રવાર તો ભારે સુખદ દિવસ હતો. સ્વામીજી
