________________
૧૬
સ્વામી વિવેકાનંદ અપરિણીત રહેવાનો એનો નિશ્ચય અફર હતો. જ્યારે કુટુંબના માણસો એને ગૃહસ્થાશ્રમમાં પડવાનું આગ્રહપૂર્વક કહેતા, ત્યારે એ આવેશપૂર્વક ઉત્તર આપતો, “શું તમારે મને ડુબાડી દેવો છે? એક વખત પરણ્યો એટલે મારું આવી બનશે.'' એક મિત્રે એક વાર એને આ સંબંધમાં કહેલું: ‘‘નરેન, નક્કી કરેલા ચોકઠામાં શા માટે ઠરીઠામ ન થવું? જગતમાં તારી સમક્ષ જે ઉજજવળ ભાવિ પડ્યું છે તેના પ્રતિ વધુ ધ્યાન આપીશ તો તારી કારકિર્દી ભવ્ય બની જશે.'' ખભા હલાવીને ત્યારે નરેન્દ્રનાથે ઉત્તર આપેલો, “મને ઘણી વાર ધન અને સત્તા સંપાદન કરીને કીર્તિ, પ્રતિષ્ઠા અને લોકચાહના મેળવવાની ઈચ્છા થઈ આવી છે, પરંતુ ઊંડું ચિંતન કરતાં મને જણાયું છે કે મૃત્યુ તો છેવટ આ બધાને ભરખી જવાનું છે! તો પછી મૃત્યુ જેનો નાશ કરી શકે એવી મોટાઈ ઊભી કરવાની કડાકૂટમાં શા માટે પડવું? સંન્યાસીનું જીવન ખરેખર મહાન છે. કારણ કે મૃત્યુની શક્તિને હરાવવાનું બળ એ સાધનામાં જ રહેલું છે. સંન્યાસી સનાતન સત્યની શોધમાં લાગેલો હોય છે, જ્યારે દુનિયાને તો પરિવર્તનના નિયમો સાથે સંબંધ હોય છે. અને એ નિયમો પલટાતાંની સાથે દુનિયા પણ પલટાઈ જાય છે.''
ઈ. સ. ૧૮૮૪માં નરેન્દ્રનાથે બી.એ.ની પરીક્ષા આપી. એ વખતે એમના પિતા હયાત હતા, પરંતુ પરીક્ષાનું પરિણામ આવે તે પહેલાં જ એમનું અવસાન થયું. વિશ્વનાથ દત્તનું આમ ઓચિંતું અવસાન થવાથી કુટુંબની સ્થિતિ અત્યંત કફોડી બની ગઈ, કારણ કે વિશ્વનાથ હંમેશાં એમની ઉદારતાને કારણે આવક કરતાં ખર્ચ વિશેષ કરતા હતા. તેથી લેણદારો હંમેશાં બારણાં ખખડાવતા અને જેમના ઉપર વિશ્વનાથ દત્તે અનેક ઉપકારો કરેલા એવા સંબંધીઓ પણ દુશ્મનાવટ બતાવવા લાગ્યા.
