________________
૨. ઉચ્ચ શિક્ષણ યૌવન: માનસિક વલણો
સને ૧૮૭૯માં પ્રાવેશિક પરીક્ષા પસાર કરીને નરેન્દ્ર કૉલેજમાં દાખલ થયો. બાળપણનો સુખદુ:ખભય રમતગમતનો સમય હવે પૂરો થયો અને નરેન્દ્ર જુવાનીમાં પ્રવેશ કર્યો. સ્નાયુબદ્ધ સુડોળ શરીર, તરવરાટ અને તીવ્ર બુદ્ધિમત્તા ધરાવતા નવયુવાન વિદ્યાર્થી તરીકે તેને સૌ ઓળખતા હતા.
કૉલેજમાં ભારતીય તેમ જ અંગ્રેજ પ્રોફેસરોનું ધ્યાન નરેન્દ્રનાથ તરફ સ્વાભાવિક રીતે ખેંચાયું હતું. એના વ્યક્તિત્વમાં છુપાયેલી શક્તિઓ તેઓ પારખી શક્યા હતા. પ્રિન્સિપાલ વિલિયમ હેસ્ટીએ કહેલું: ‘‘નરેન્દ્રનાથ ખરેખર પ્રતિભાસંપન્ન યુવક છે. મેં ખૂબ પ્રયાસો કર્યા છે, પરંતુ જર્મન યુનિવર્સિટીઓમાંયે તત્ત્વજ્ઞાનના વિદ્યાર્થીઓમાં એના જેટલી શક્તિઓ અને શક્યતાઓ ધરાવતો વિદ્યાર્થી મેં જોયો નથી. જીવનમાં એ અવશ્ય ઝળકી ઊઠશે.''
આ સમયે નરેન્દ્રનાથે એ જમાનાના ચાલુ પ્રશ્નોમાં રસ લેવા માંડ્યો. એમાં બ્રહ્મસમાજનો પ્રશ્ન મુખ્ય હતો. મૃતપ્રાય દશામાં પડેલા હિંદુ સમાજમાં બ્રહ્મસમાજની પ્રવૃત્તિઓ નવી ભાત પાડતી હતી, અને એના નેતા કેશવચંદ્ર સેન બંગાળના યુવાન વર્ગનું મુખ્ય આકર્ષણ બની રહ્યા હતા. બ્રહ્મસમાજની બેઠકોમાં નરેન્દ્રનાથ પણ હાજરી આપતા. વ્યક્તિ તેમ જ રાષ્ટ્રના તમામ પ્રશ્નોનું નિરાકરણ બ્રહ્મસમાજ દ્વારા થઈ શકશે એવી એમને ખાતરી થઈ, અને સમાજના આગેવાનોના વિચારોનો એમને રંગ લાગ્યો. જ્ઞાતિવાદનું સજ્જડ ચોકઠું એમને પણ અકળાવતું હતું, અનેકેશ્વરવાદ અને મૂર્તિપૂજા પ્રત્યે એમને અણગમો હતો.
