________________
ઉચ્ચ શિક્ષણ : યૌવન : માનસિક વલણો
બ્રહ્મસમાજની હિલચાલને એ ખરા હૃદયથી ચાહવા લાગ્યા અને તેની હિમાયત શરૂ કરી. કેશવચંદ્ર સેન જેવું વિચારોનું સામર્થ્ય, લાગણીનું ઊંડાણ, ઉત્સાહબળ અને પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ એક દિવસ પોતાનામાં પણ પ્રગટ થાય એવી ઇચ્છા તેમના અંતરમાં જાગી ઊઠી.
સને ૧૮૭૮માં બ્રહ્મસમાજમાં ફાટફૂટ થતાં ‘સાધારણ બ્રહ્મસમાજ' નામનો નવો સમાજ સ્થપાયો. નરેન્દ્રનાથ આ નવા સમાજમાં જોડાયા; આજે પણ તેમના પ્રાથમિક સભ્યોની નામાવલિમાં એમનું નામ છે. તમામ જ્ઞાતિ, પંથ કે વર્ણના લોકોને કેળવણી આપવા માટે ચાલતી હિલચાલમાં પણ એ જોડાયા. જરીપુરાણી રીતરસમોથી મુક્તિ અપાવે એવી કોઈ પણ હિલચાલમાં જોડાવાનું એમને ગમતું; વિશાળ દષ્ટિ પ્રાપ્ત કરવામાં હરકત કરે એવી દરેક બાબતનો એ વિરોધ કરતા. નિષ્ક્રિયતા તો એમના સ્વભાવમાં જ ન હતી. કોઈ પણ બૌદ્ધિક કે આધ્યાત્મિક ઘટના શા માટે અને શી રીતે બનવા પામે છે એનો તાગ મેળવવા એ હંમેશાં મથતા.
ઈશ્વરદર્શનની તીવ્ર ઝંખનાથી પ્રેરાઈને એ એક દિવસ મહર્ષિ દેવેન્દ્રનાથ ઠાકુર પાસે ગયા. એક વખત પોતાના મિત્રો સહિત નરેન્દ્રનાથ એમનાં દર્શન કરવા ગયેલા, ત્યારે એમણે એને ધ્યાનની વધુ ઊંડી સાધના કરવાની સલાહ પણ આપી હતી. એટલે ઈશ્વરદર્શનની તીવ્ર વ્યાકુળતાથી નરેન્દ્રનાથ બીજી વાર ત્યાં ગયા. મહર્ષિ તો ગંગા વચ્ચે એક હોડીમાં ધ્યાન-ભજનમાં જીવન વ્યતીત કરતા હતા. નરેન્દ્રનાથને આમ અચાનક આવી • ચડેલા જોઈને તેઓ ચમકી ગયા. એ કશું બોલે તે પહેલાં તો ઉત્તેજિત સ્થિતિમાં નરેન્દ્રનાથે એકદમ પ્રશ્ન કર્યો: ‘‘મહાશય, આપે ઈશ્વરને જોયા છે?'' મહર્ષિ પહેલાં તો કશો ઉત્તર આપી
