________________
૮૮
હજરત મહંમદ અને ઇસ્લામ ક્યું. દરેક ઘર સૂનું પડ્યું હતું. તેઓના ચાલ્યા ગયા પછી સ્વજનોથી વિખૂટા પડેલા અને વરસો સુધી પોતાના ઘરથી દૂર રહેલા મુસલમાનો પોતાના ઘણા નવા સાથીઓને લઈને પોતાના બાળપણનાં ખાલી ઘરોમાં પાછા આવ્યા અને થોડાક સમયમાં તેમણે હજની વિધિઓ પૂરી કરી. મક્કાવાળા ચારે તરફથી ટેકરીઓ પર, તંબૂઓમાં કે ખીણોની છાયામાં ભેગા થયા. અબુ કુબેસની ઊંચી ટેકરી પરથી તેઓ, નીચેના યાત્રાળુઓને પોતાના પેગંબર સાથે કાબાની પ્રદક્ષિણા (તવાફ) કરતા અને પુરાણા રિવાજ પ્રમાણે સફા
અને મરવાની ટેકરીઓ વચ્ચે દોડતા જોવા લાગ્યા. આટલે દૂરથી તેઓ બહુ ઉત્સુકતાથી દરેક માણસનો ચહેરો જોતા હતા–એવી આશામાં કે એ યાત્રાળુઓમાં તેમને પોતાના કોઈ જૂના ખોયેલા સગા કે મિત્રનો ચહેરો કદાચ નજરે પડે. પ્રસુતિની પીડા કરતાં કેટલીયે વધારે પડાપૂર્વક ઇસ્લામનો જન્મ થયો. એવી પીડામાં જ આ પ્રકારની ચીજ જોવા મળી શકે.
મહંમદસાહેબ અને તેમના સાથીઓએ કાબાની બધી રીતરસમો પૂરી કરી અને ત્રણ દિવસ સુધી બહુ નમીને, બહુ નમ્રતાથી, બહુ પ્રેમથી અને બહુ મીઠાશથી મક્કામાં રહીને ચોથે દિવસે બધા જ મક્કા બહાર ચાલ્યા આવ્યા. એ વસ્તુ ધ્યાનમાં રાખવાની છે કે જ્યારે મહંમદસાહેબ અને તેમના સાથીઓ કાબાની પ્રદક્ષિણા કરી રહ્યા હતા અને બધી રીતરસમો કરતા હતા અને જ્યારે તેમના દિલમાં એક નિરાકાર અલ્લા સિવાય બીજાનો ખ્યાલ નહોતો, ત્યારે કાબાની બધી-૩૬૦મૂર્તિઓ કાબામાં મોજૂદ હતી. પણ મહંમદસાહેબ અથવા તેમના કોઈ સાથીએ કહ્યું એવું ન કર્યું જેથી કોઈ મૂર્તિનું અપમાન થયું ગણાય અથવા જેથી કરીને કોઈ પુરાણા ખ્યાલના મક્કાવાસીનું દિલ દુખાય. મક્કાના લોકો મુસલમાનોનું આ વર્તન જોઈને દિંગ થઈ ગયા અને તેમણે નિરાંતનો દમ ખેંચ્યો. મુસલમાનો મધના જવા નીકળ્યા ત્યાર પછી તેઓ ફરી પાછા પોતપોતાનાં ઘરોમાં આવી ગયા.
1. Life of Mohammad, by Sir W. Muir, p. 420.
