________________
૧૩
અને સાથે મળી દુનિયાના કોઈ પીવાનો એકતા તથા એઝરાને
આરબોનો ધર્મ તે સમયે એટલા ઘમંડી અને એટલા સાંકડા વિચારના હતા અને ખ્રિસ્તી ધર્મ એટલી પડતી દશાએ પહોંચી ચૂક્યો હતો તથા તેની સાથે એ બંને ધર્મોમાં પરસ્પર દુશ્મનાવટ એટલી બધી વધી ગઈ હતી કે એ ધર્મોની અસર આરબોના જીવન પર સારી ન પડી શકી.
યહૂદીઓ કે ખ્રિસ્તીઓ બંનેમાંથી કોઈ એમ માનવાને તૈયાર નહોતા કે પોતાના પંથ કે જથ્થાથી બહારનો માણસ, ભલે તે અત્યંત સદાચારી હોય તોય, પોતાના મરણ પછી સદ્ગતિ પામી શકે.
યહૂદીઓ એક ઈશ્વર અને ઘણા પેગંબરોને માનતા તથા એકરાને ખુદાનો પુત્ર માનતા. સપર્શાસ્પર્શ, ખાવાપીવાનો ભેદ, અને જુદા જુદા કાયદાઓની બાબતમાં દુનિયાના કોઈ ધર્મના રિવાજ આજકાલના હિંદુ રિવાજે સાથે મળતા આવતા હોય તો તે આ પુરાણા યહૂદી ધર્મના રિવાજો છે. બીજા બધા ધર્મના લોકોને તેઓ પોતા કરતાં નીચ અને અપવિત્ર માનતા, તેમની અડેલી કોઈ વસ્તુ ખાતા નહોતા, તેમનું અડકેલું પાણી પીતા નહોતા, તેમ જ તેમને પોતાને ત્યાં ખવડાવી-પિવડાવી કે આદરપૂર્વક બેસાડી શકતા નહોતા. આ જ યહૂદીઓની સૌથી મોટી વિશેષતા હતી. તેમનાં રીતરિવાજ અને પૂજાવિધિ બહુ ગૂંચવણભરેલાં હતાં. આ સિવાય તેમનામાં બીજી કોઈ વિશેષતા હોય તો તે એ હતી કે લેવડદેવડ અને વ્યાજખોરીથી પૈસા કમાવા, પૈસા ભેગા કરવા અને એવી કંજૂસાઈ કરવી કે જે પૈસા વિનાના પણ દિલદાર રણવાસી આરબોને કદી ગમતી નહીં.
ખ્રિસ્તી ધર્મ યહૂદી ધર્મ પછીનો હતો અને તે જમાનાની દૃષ્ટિએ વધારે ઠીક હતો. યહુદીઓમાં ચાલતા નકામા અને અર્થહીન રૂઢિરિવાજોને અને વધતી જતી રૂઢિચુસ્તતાને અટકાવીને લોકોને એકબીજાની સેવા અને ભલાઈનાં કાર્યોમાં લગાડવા માટે આ ખ્રિસ્તી ધર્મ દુનિયામાં આવ્યો હતો. શરૂઆતમાં ખ્રિસ્તી ધર્મ યહૂદી ધર્મની જ એક શાખા ગણાતો અને તેનો ઉદ્દેશ વહુદી ધર્મને સુધારવાનો હતો. પરંતુ મહંમદસાહેબના જન્મ સુધીમાં ખ્રિસ્તી ધર્મની જે દશા થઈ હતી તે ને રોમયના યહૂદી ધર્મની દશા કરતાં કોઈ પણ રીતે ઓછી બૂરી નહોતી.
હજરત ઈશુ પછી થોડા જ સમયમાં ખ્રિસ્તીઓ એક પ્રકારની ત્રિપુટી(ટ્રિનિટી)ની પૂજા કરવા લાગ્યા હતા. આ ત્રિપુટીમાં સામાન્ય