________________
કૃદન્તઃ પ્રકારાદિ
૨૧૯ છે આણ-ઇલિઅ આણેલું. લૈનિક ભાષામાં ભૂત કૃદન્તને સ્ (1), મૂળ ૬ (d) માંથી આવ્યા છે અને ૬ (d), ૮ (t)માંથી ઉદ્ભવ્યો છે. આ પ્રમાણે ઇંડો-યુરોપીઅન કુળની શાખાઓ જુદી પડી તે પહેલાં એ પ્રાચીન વિકાર છે.
સતિ સમી–ભૂત કૃદન્તની સતિસમીની રચના જૂની ગુજરાતીમાં છે તે લક્ષમાં લેવા યોગ્ય છે. ‘જાઈ પાપ જસ લીધઈ નામિ (જેનું નામ લીધે પાપ જાય)–આમાં “નામ” ને “લીધઈ બંને સપ્તમીમાં છે. હાલ “નામ લીધે” એમ વાપરીએ છીએ તેમાં “નામ” એ લુપ્તપ્રખ્યાત છે એ આ પ્રમાણે ખુલ્લું છે. સેસ કર્યઇ મ્યું થાય (શેક કરે શું થાય)-આમાં હાલ વપરાય છે તેમ “સોસ લુપ્રસસભ્યન્ત છે એમ સમજવું.
અવ્યયકૃદન્ત–સંસ્કૃતમાં ઉપસર્ગપૂર્વક ધાતુને ય લગાડાય છે; પ્રાકૃતમાં (ચીને વિશ્લેષ થઈ) રૂમ, ને અપભ્રંશમાં (આ લેપાઈ) ડું છે.
જૂની હિંદીમાં “રિ', “વ’િ એવાં રૂપ છે. “રિમાને “” લેપાઈ “ર” થયું; વેલ સર, રેલ વર=દેખીને; પંજાબીમાં ‘વિ રિ (દેખીને) જેવાં રૂપ છે.
મરાઠીમાં વન પ્રત્યય છે; જ્ઞાન–વાવૂન, ૨ઢન, ટેકન-લૂન; घेऊन-घेवून
કવિતામાં આ પ્રત્યય ૩ની-નિયાં; કાન-નિયા; શન-શોની–મોનિયા એવું રૂપ ધારણ કરે છે.
સં. વા પ્રત્યયનું પ્રાકૃતમાં તૂM-ળ થઈ, મરાઠીમાં ક થયું છે. સં. હવા-પ્રા. તાત્પ–વા -મ. કૅલન થયું છે. જૂની ગુજરાતીમાં “ઈ” પ્રત્યય છે જેમકે, કરી, લેઈ દેઈ પઢી મુગ્ધાવબેધ–કરી જાણઈ લેઈ સકઈ
કરીને, “હરીને વગેરેમાં અને ક્ષેપક છે. ભાલણની “કાદમ્બરીમાં એક સ્થળે “ઈ" પ્રત્યય અને બને ને છૂટાં પાડી વચ્ચે “અ” અવ્યય મૂકયું છે.
“શુદ્ધ આચમન કરી અનિ તે પિહિરિ વસ્ત્ર દુકલકડ૦ ૧૧મું
