________________
૩૦૬]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
કર્મ અનંત પ્રકારના, તેમાં મુખ્ય આઠ; તેમાં મુખ્ય મોહનીય, હણાય તે કહું પાઠ. ૧૦૨ આત્મામાં ઉત્પન્ન થતાં રાગાદિ વિકારીભાવોને ભાવકર્મ કહે છે. ભાવકર્મના નિમિત્તથી, જે પોગલિક કાર્મણવર્ગણાનો આત્મા સાથે સ્વયં સ્વતઃ એકક્ષેત્રાવગાહ સંબંધ થાય, તેને દ્રવ્યકર્મ કહે છે. તથા દ્રવ્યકર્મના ઉદયના નિમિત્તથી મળતાં શરીરને નોકર્મ કહે છે. આ પદમાં દ્રવ્યકર્મની મુખ્યતાથી કથન કરવામાં આવ્યું છે. દ્રવ્યકર્મ તથા નોકર્મ, રૂપી છે, કારણ કે તે પુલની પર્યાય છે જ્યારે ભાવકર્મ અરૂપી છે, કારણ કે તે આત્માની વિકારી પર્યાય છે.
અનંત પ્રકારના ભાવોના નિમિત્તથી બંધાયેલા દ્રવ્યકર્મ પણ અનંત પ્રકારના હોય છે; તેથી અનંત કર્મ તો કેવળજ્ઞાનનો વિષય છે. તેમ છતાં, તે કર્મનું સ્થૂળ સ્વરૂપ છvસ્થ પણ સમજી શકે છે. આત્મપ્રદેશ પર બંધાયેલા દ્રવ્યકર્મ, પુદ્ગલ સ્કંધોની પર્યાય છે. લોકાકાશનો એવો, કોઈ આકાશ પ્રદેશ નથી, કે જ્યાં કાર્મણવા રહેલી ન હોય. કર્મના કાર્યની અપેક્ષાએ, કર્મના મુખ્ય આઠ પ્રકાર કહ્યા છે. બંધન થયા પહેલા, તે સ્કંધો માત્ર કાર્મણવર્ગણા કહેવાય છે તથા તે કાર્મણવર્ગણામાં કોઈ ભેદ હોતા નથી. જ્યારે કાશ્મણવર્ગણા આત્માના વિકારીભાવનું નિમિત્ત પામીને, કર્મરૂપે પરિણમે છે, ત્યારે મુખ્ય આઠ પ્રકારના કર્મોના, કોઈ વિશિષ્ટ ભેદરૂપે વહેંચાય જાય છે. મુખ્ય આઠ પ્રકારના દ્રવ્યકર્મમાં પણ બે ભેદ છે. ઘાતિકર્મ તથા અઘાતિકર્મ કેટલાટ લોકો એમ કહે છે કે આત્માના ગુણોનો ઘાત કરે તે ઘાતિ તથા આત્માના ગુણોનો ઘાત ન કરે તે અઘાતિકર્મ.