________________
૩૦૨]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
ચારિત્ર સંબંધી વિકાર છે. જ્યારે આત્માના જ્ઞાન ગુણની વિકારી પર્યાય અજ્ઞાન છે. જગતનું જ્ઞાન ન હોવાને અજ્ઞાન ન સમજવું. સદ્ગુરુને કેવળજ્ઞાન નહિ હોવાથી સર્વ જગતનું જ્ઞાન નથી પરંતુ જગતના સ્વરૂપની સમજણ હોવાથી કર્મબંધનથી નિવૃત્ત થયા છે અર્થાત્ તેમનો સંસાર કિનારો નજીક છે. અજ્ઞાન ત્રણ પ્રકારના સમજવા. ૫. જ્ઞાન રહિત ત્રિકાળ જડ પુદ્ગલાદિ દ્રવ્યો અજ્ઞાનરૂપ કહેવાય છે. ૨. આત્મજ્ઞાન રહિત મિથ્યાદ્રષ્ટીના જ્ઞાનને પણ અજ્ઞાન કહે છે. ૩. આત્મજ્ઞાન સહિત પરંતુ કેવળજ્ઞાન રહિત જ્ઞાન પણ અજ્ઞાનની શ્રેણીમાં આવે છે. અહીંતો જ્ઞાનના મિથ્યાપણાને અજ્ઞાન કહ્યું છે. સંશય, વિપર્યય તથા અનધ્યવસાય એમ અજ્ઞાનના મુખ્ય ત્રણ પ્રકાર કહ્યાં છે. તેનું વિશેષ વિવેચનતત્ત્વાર્થસૂત્રગ્રંથમાં કરેલ છે.
ખરેખર અશુભોપયોગ કે શુભોપયોગ કર્મબંધનનું મૂળ કારણ નથી તથા શુદ્ધોપયોગ નિર્જરાનું કારણ નથી. બંધન કે નિર્જરાનું પ્રધાન કારણ પરિણતિ છે. અશુદ્ધ પરિણતિ અર્થાત્ રાગ-દ્વેષથી કર્મબંધન થાય છે. શુદ્ધ પરિણતિ અર્થાત્ વીતરાગતાથી કર્મ નિર્જરા થાય છે. શાનીનો ઉપયોગ વિભાવમાં સ્થિત હોય કે પરભાવમાં પ્રવર્તતો હોય, પણ કર્મ નિર્જરાનું કારણ શુદ્ધ પરિણતિ છે.
જેટલી પરિણતિની શુદ્ધિ વધુ હોય તેટલી કર્મની નિર્જરા વધુ થાય. તથા જેટલી પરિણતિ અશુદ્ધ થાય તેટલું કર્મ બંધન પણ વધુ સમજવું. મિશ્રાદષ્ટીને શુભભાવના કાળે પણ અશુદ્ધ પરિણતિના કારણે કર્મબંધન થાય છે જ્યારે ચોથા ગુણસ્થાનવર્તી સમ્યગ્દષ્ટીને હિંસાદિ પાપરૂપ અશુભપયોગના કાળે પણ શુદ્ધ પરિણતિ પ્રગટેલી