________________
૩૦૦].
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
જે જે કારણ બંધના, તેહ બંધનો પંથ; તે કારણ છેદક દશા, મોણપંથ ભવ-અંત. ૯૯ આત્માના કર્મબંધનનું કારણ તથા કર્મથી મુક્તિનું કારણ, આત્મા પોતે છે. કર્મ બંધનનું કારણ, પોતાના વિકારી અશુદ્ધભાવ તથા મોક્ષનું કારણ, પોતાના અધિકારી શુદ્ધભાવ છે. વિકારી ભાવ અનાદિ-સાત તથા અવિકારી ભાવ સાદિ-અનંત છે. વિકારી તથા અવિકારી ભાવોથી ભિન્ન ત્રિકાળી ધ્રુવ આત્મા અનાદિ-અનંત છે. આ પદમાં પર્યાયની મુખ્યતાથી કથન કર્યું છે. કારણ કે, બંધ અને બંધનો માર્ગ તથા મોક્ષ અને મોક્ષનો માર્ગ પર્યાય છે. આયુષ્યકર્મના ઉદયથી જીવ ચાર ગતિમાં જન્મ તથા મરણ કરે છે. કર્મબંધનનું કારણ મન, વચન કે કાયા નહિ પરંતુ કષાયભાવ છે. મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશમાં કહ્યું છે કે “જેને બંધ ન કરવો હોય, તે કષાય ન કરે.” પ્રતિબંધ તથા પ્રદેશબંધનું કારણ યોગ છે અને સ્થિતિબંધ તથા અનુભાગબંધનું કારણ કષાય છે. રાગ તથા દ્વેષ એમ બે પ્રકારે કષાયભાવ હોય છે. તેમાં રાગભાવ શુભ તથા અશુભ બે પ્રકારના હોય છે, જેને પ્રશસ્તરાગ તથા અપ્રશસ્તરાગ પણ કહેવાય છે. પરંતુ દેષભાવતો નિયમથી અશુભરૂપ જ હોય છે. તેમાં શુભ અને અશુભના ભેદ હોતા નથી. તેથી એમ સમજવું કે શુભકાર્ય માટે કરવામાં આવેલો હેપ પણ અશુભ જ છે. જેમકે, સપ્ત વ્યસનનું સેવન કરવાનો ભાવ તે અશુભ છે જ, સાથે સાથે સપ્ત વ્યસનનું સેવન કરનાર પ્રત્યે દ્વેષભાવ કરવો તે પણ અશુભ છે. આમ, બંધનના કારણોને સારી રીતે સમજવાથી મોક્ષનું કારણ પણ સરળતાથી સમજી શકાય છે.
