________________
૨૪૦]
[આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
નથી. તેની સિદ્ધિ કરતા કહે છે કે જગતનો કોઈ પણ પદાર્થ કર્મબંધન કરાવતો નથી. આત્મા પુરુષાર્થની કમજોરીથી પરદ્રવ્યમાં મોહ-રાગદ્વેષ કરે છે; તેથી આત્માને કર્મબંધન થાય છે. આમ કર્મબંધનનો કર્તા કોઈ કર્મ નહિ, પરંતુ આત્મા પોતે છે. તેનો અહીંવિશેષ વિસ્તાર કર્યો છે. નોકર્મનું નિમિત્તકારણ દ્રવ્યકર્મનો ઉદય છે તથા દ્રવ્યકર્મના બંધનું નિમિત્તકારણ ભાવકર્મ છે. તેથી ભાવકર્મનો અભાવ થતા દ્રવ્યકર્મ અને નોકર્મનો પણ અભાવ થાય છે.
સ્કંધરૂપ બાવીશ વર્ગણામાંથી કાર્યણવર્ગણામાં જ એવી શક્તિ છે કે, જેનાથી તે કાર્યણવર્ગણા કર્મરૂપે પરિણમે છે. જીવ તેને પરિશમાવતો નથી. તે વાત સત્ય છે, પરંતુ માત્ર શક્તિના કારણે, કાર્યણવર્ગણા કર્મરૂપ પરિણમિત થતી હોય, તો સિદ્ધશિલા પર પણ કાર્યશવર્ગણા ઠસોઠસ ભરેલી છે; તેમ છતાં સિદ્ધ ભગવાનને કર્મબંધન થતું નથી. કારણ કે તેઓ પૂર્ણ વીતરાગી છે. જીવ ભાવકર્મનો કર્તા છે. ભાવકર્મને પરભાવ પણ કહેવાય છે. પરદ્રવ્યના નિમિત્તથી ઉત્પન્ન થતાં ભાવને પરભાવ કહેવાય. આત્મા પરદ્રવ્યનો કર્તા નથી. તેથી પંડિત ટોડરમલજીએ મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશકમાં કહ્યું છે કે, ‘જેણે બંધ ન કરવો હોય તે કષાય ન કરે.' કારણ કે કર્મબંધનનું મૂળકારણ કષાયભાવ છે.
કર્મબંધન કરવું એ જીવનો ધર્મ નથી, પરંતુ કર્મબંધનથી મુક્ત હોવું એ આત્માનો ધર્મ છે. કર્મબંધનનું બીજું નામ અધર્મ છે. જો આત્મામાં ઉત્પન્ન થતા શુભભાવથી પુણ્ય તથા અશુભભાવથી પાપનો બંધ થાય છે તો શુભાશુભભાવથી રહિત શુદ્ધભાવથી અબંધ દશા
