________________
ગાથા-૭૬]
[૨૪૧
પ્રગટ થાય છે. જો કર્મ એ જીવનો ધર્મ હોય તો જીવ સાથે નિત્ય રહેવું જોઈએ. જેવી રીતે જ્ઞાન આત્મા સાથે અભેદ નિત્ય રહે છે. તેવી રીતે કર્મ આત્મા સાથે અભેદ નિત્ય રહેતા નથી, તેથી કર્મ એ જીવનો ધર્મ અથવા સ્વભાવ નથી.
સ્વભાવને નિમિત્તની અપેક્ષા હોતી નથી. સ્વભાવ ત્રિકાળી હોવાથી ત્રિકાળી સવભાવમાં નિમિત્તનું પ્રયોજન હોતું નથી. જ્ઞાન એ આત્માનો સહજ સ્વભાવ છે. તેથી જ્ઞાનના અસ્તિત્વ માટે કોઈ પણ નિમિત્ત કહેવાતા નથી, જ્યારે કર્મબંધન થવું એ કાર્ય છે; તેથી તેમાં જીવના વિકારીભાવોને નિમિત્ત કહેવાય છે. દ્રવ્યકર્મના બંધન માટે વિકારી ભાવો નિમિત્ત હોવાથી, દ્રવ્યકર્મનું બંધન આત્માનો સ્વભાવ નથી. તથા વિકારીભાવોની ઉત્પત્તિમાં પૂર્વમાં બંધાયેલા દ્રવ્યકર્મનો ઉદય નિમિત્ત હોવાથી, ભાવકર્મ પણ આત્માનો સ્વભાવ નથી. જેમાં નિમિત્તની હાજરી હોય તે કોઈ પણ દ્રવ્યનો સ્વભાવ હોય શકે નહિ. સંસાર અને મોક્ષ પણ આત્માનો સ્વભાવ નથી, કારણ કે તેમાં પણ અનુક્રમે કર્મોદય તથા કર્મોદયનો અભાવ નિમિત્તકારણ છે. તેમ છતાં સંસાર પરિભ્રમણ માટે કોઈ પણ અન્ય દ્રવ્ય જવાબદાર નથી. આત્મા પોતે જ પોતાની ભૂલથી સંસાર પરિભ્રમણ કરી રહ્યો છે અને પુરુષાર્થના બળથી પોતે સંસાર પરિભ્રમણથી મુક્ત થઈ શકે છે.
કેવળ હોત અસંગજો, ભાસત તને ન કેમ? અસંગ છે પરમાર્થથી, પણ નિજ ભાને તેમ. ૭૬