________________
ગાથા-૪૮].
– [૧૫૯
પ્રથમ “આત્મા છે એ પદ જ સત્ય સિદ્ધ ન થાય તો છë “મોક્ષનો ઉપાય છે. તે પદ પર વિચાર કરવો વ્યર્થ છે. જો પહેલું પદ સિદ્ધ ન થાય તો છઠ્ઠ પદ જ નહિ પરંતુ એક થી છ સુધીના દરેક પદ મિથ્યા સિદ્ધ થાય છે, એવું શિષ્ય કહે છે.
આત્મા સાધક છે, મોક્ષ સાધ્ય છે તથા મોક્ષનો ઉપાય સાધન છે. અર્થાત્ આત્મા સમ્યગ્દર્શન-જ્ઞાન-ચારિત્રના માધ્યમથી મોક્ષરૂપી ધ્યેયને પ્રાપ્ત કરે છે. પરંતુ જો આત્માનું અસ્તિત્ત્વ સિદ્ધ ન થાય અર્થાત્ સાધકનું અસ્તિત્વ જ ન હોય તો સાધન અને સાધ્યનું પણ કોઈ પ્રયોજન રહેતું નથી.
બીજો એક અર્થ એમ પણ થાય છે કે, જો દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ જન હોય તો પર્યાયનું કોઈ પ્રયોજન રહેતું નથી. દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયનો સમન્વય હોય છે. એમ ન બની શકે કે આ ત્રણમાંથી કોઈ એક હોય અથવા કોઈ એક ન હોય. જે જીવ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાય એમ ત્રયાત્મક વસ્તુમાંથી કોઈ એકનો નિષેધ કરે તે સમસ્ત વસ્તુવ્યવસ્થાનો નિષેધ કરે છે. એટલું જ્ઞાન તો શિષ્યને પણ છે કે, જો આત્મા જ ન હોય તો બાકીના કોઈ પણ પદ સત્ય સિદ્ધ થતાં નથી. શિષ્યને બાકીના પદ પણ સમજવાની ભાવના છે. તેથી શિષ્ય કહે છે કે, હું હૃદયપૂર્વક મારી શંકાનું સમાધાન ઈચ્છું છું. જેને જ્ઞાન ઘણું અલ્પ હોય, પરંતુ વસ્તુ સ્વરૂપ સમજવાની ઈચ્છા હોય, તો તેને વસ્તુ સ્વરૂપ સંબંધી સમાધાન અવશ્ય થાય છે. કારણ કે આ કાળમાં ક્ષયોપશમ જ્ઞાનવાળા જીવની કોઈ ખોટ નથી. પરંતુ આત્મ તત્ત્વની પ્રાપ્તિનો ખરો. અભિલાષી મળવો દુર્લભ છે. જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને, પોતે પણ ગુરુની