________________
૧૫૪] –
આત્મસિદ્ધિ અનુશીલન
કહે છે કે, પાંચ ઈન્દ્રિયો જ જીવ છે. જે જીવને ઈન્દ્રિયો ઓછી હોય, તેનું જ્ઞાન ઓછું હોય તથા જે જીવને ઈન્દ્રિયો વધુ હોય, તેનું જ્ઞાન પણ વિકસિત હોય; એમ માનીને શિષ્યએ ઈન્દ્રિય અને આત્માને એકરૂપ જ માન્યા છે.
એટલું જ નહિ, દશ પ્રાણરૂપ શરીરની ક્રિયાને, શિષ્ય આત્માની ક્રિયા માને છે. જેના સદ્ભાવથી જીવન અને અભાવથી મરણ થાય છે; તેને પ્રાણ કહે છે. આમ, અજ્ઞાની આત્માના સ્વરૂપને સમજતો નથી અથવા તો અજ્ઞાની એમ કહે છે કે, આત્મા તો હજારો સૂર્યના પ્રકાશ સમાન તેજસ્વી છે. જો કે જ્ઞાનીઓએ અંધકાર અને પ્રકાશને પુદ્ગલની પર્યાય કહીછે; તેથી જ્યાં સુધી અંધકારને પ્રકાશ દેખાય, ત્યાં સુધી આત્માનો અનુભવ થયો નથી; એમ સમજવું. શિષ્યને આત્માનું એવું કોઈ લક્ષણ જણાતું નથી કે, જે લક્ષણ વડે તેને આત્મા અને શરીર ભિન્ન જણાય. લક્ષણના માધ્યમથી અનેક વસ્તુમાં ભેદ કરી શકાય છે. શરીર, ઈન્દ્રિય અને પ્રાણ, વગેરે દરેક પુદ્ગલો; જ્ઞાનરહિત હોવાથી આત્માથી ભિન્ન છે. આત્માને, અન્ય પર પદાર્થોથી ભિન્ન બતાવનારું જ્ઞાન એ આત્માનું લક્ષણ છે. શિષ્યને, આત્મા અને જ્ઞાનની અભેદતાનું જ્ઞાન નહિ હોવાથી, શરીરાદિને જ આત્મા કહે છે. અશુભભાવ કે શુભભાવનું ફળ શરીરના માધ્યમથી જ ભોગવાતું હોવાથી, શિષ્યને શરીર સંબંધી જ જ્ઞાન છે. લૌકિકમાં પણ એમ જોવામાં આવે છે કે, જ્ઞાનમાં પહેલાં નંબરે આવેલાં વિદ્યાર્થીના ગળામાં ફૂલનો હાર પહેરાવીને તેનું સન્માન કરવામાં આવે છે તથા કલાસરૂમમાં પ્રશ્નનો જવાબ નહિ આપનાર વિદ્યાર્થીને,