Aapne Aatmnirikshan Karishu

SR No.: 005904
Original Sutra Author: N/A
Author: Amarendravijay
Publisher: Aatmjyot Prakashan
Publication Year: 1982
Total Pages: 192
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 12 MB

Page 68

૪૪
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું? -અનુકંપા વિના તાત્ત્વિક આસ્તિકય અસંભવ
સમ્યગ્દર્શનની ઓળખનું એક પાયાનું લિંગ છે આસ્તિકતા. સાચી આસ્તિકતા અનુકંપાયુકત અંતરમાં જ પ્રગટે છે.૧૧ અનુકંપા કોને કહેવી? પોતાનાં અને પરાયાં કે એવા અન્ય કોઈ પક્ષપાત વિના, દુ:ખીના દુ:ખ જોતાં અંતર દ્રવી ઊઠે અને તે દુઃખ દૂર કરવાની ઇચ્છા થાય: આ છે અનુકંપા. આ બાબત કંઈ ગૂંચવાડો ન રહે તે માટે શાસ્ત્રકારોએ તેના બે ભેદ પાડી આપ્યા છે: દ્રવ્ય અનુકંપા અને ભાવ અનુકંપા. જીવનની મૂળભૂત આવશ્યકતાઓ અને સુખ-સગવડની સામગ્રી જેમને પ્રાપ્ત છે પણ જેઓ ધર્મહીન છે–સાચી જીવનદૃષ્ટિથી વંચિત છે–તેમના પ્રત્યે અંતર કરુણાથી દ્રવી ઊઠે અને, તેમને સમષ્ટિ પ્રાપ્ત થાય એવી સદ્ભાવનાપૂર્વક, યથાશકિત યથામતિ એ દિશામાં સાચા દિલનો જે પ્રયાસ કરવામાં આવે તે ભાવ અનુકંપા અને જીવનની મૂળભૂત જરૂરિયાતોના અભાવે ટળવળતા આત્માઓને જોઈ અંતરમાં એમના પ્રત્યે સહાનુભૂતિ પ્રગટે અને તેમની આવશ્યકતાની પૂર્તિ કરવાના યથાશકિત પ્રયત્નરૂપે જે વ્યકત થાય તે દ્રવ્ય અનુકંપા. એ સ્મરણમાં રહે કે સાધનહીન પ્રત્યે દ્રવ્ય અનુકંપા વિના, લાગણીશૂન્ય હૈયે વૈરાગ્ય કે અધ્યાત્મનો કોરો ઉપદેશ આપી દેવો એટલા માત્રમાં ભાવ અનુકંપા સમાઈ જતી નથી; આત્મતુલ્ય દૃષ્ટિથી જગતના જીવોને જોનારમાં જ સાચી અનુકંપા પ્રગટે છે.૧૮
અનુકંપા એ “સર્વ” ના વિચારનો અર્થાત્ પરાર્થનો પ્રારંભ છે. જગતના દુ:ખા જીવોને દુ:ખોમાં રીબાતા જોઈ. અંતરમાં તેમના માટે કરુણાની કોઈ લાગણી અનુભવ્યા વિના, કેવળ પોતાને વહેલું વહેલું “મોક્ષ” નું સુખ મળી જાય એવા મનોરથમાં રાચનાર મુમુક્ષુ તત્ત્વત: આર્તધ્યાનના જ વમળમાં અટવાઈ રહેલો છે. બીજાના દુ:ખ પ્રત્યે લાગણીશૂન્ય હૈયે, કેવળ પોતાનું જ દુ:ખ ટાળવાની ઇચ્છાથી થતી પ્રવૃત્તિને આપણે ભલે અહિંસા, ક્ષમા, તપ, જપ કે સંયમના નામથી ઓળખીએ તોપણ પરમાર્થથી તો એ આર્તધ્યાન જ છે. કોરા સ્વાર્થમાંથી ઉદ્ભવેલ એ પ્રવૃત્તિનો બાહ્ય દેખાવ ભલે ધર્મનો હોય, પણ એનાથી પુષ્ટિ તો મોહની જ થતી રહે છે. આ મુદ્દા ઉપર આગળ આપણે વિગતે વિચાર કરીશું. ધર્મનું પ્રથમ પગથિયું દાન છે. દાનોમાં પણ અનુકંપા દાન