________________
આપણે આત્મનિરીક્ષણ કરીશું? કરણા ઊપજે છે, પણ તેઓ મૌન રહે છે. પ્રશ્ન થાય કે તો પછી એ અનુભવીઓ-જ્ઞાનીઓ અજ્ઞાન જીવોને ચેતવતા કેમ નથી? એની પાછળ એક રહસ્ય છે. એક નાનકડા દૃષ્ઠતથી એ સ્પષ્ટ સમજાશે.
એક ધનાઢ્ય ઝવેરી હતો. પાછલી વયે એને એક પુત્ર થયો, પણ સ્થિતિ પલટાઈ ગઈ; ધન ગયું. છોકરો ચાર-પાંચ વર્ષનો થયો. શેઠ બીમાર પડ્યા. શેઠને મૃત્યુ નિકટ લાગ્યું. પોતાના મૃત્યુ પછી સ્ત્રી હિંમત હારી ન બેસે તે માટે એમણે એક યુકિત કરી. પત્નીને એક રત્ન આપીને કહ્યું કે, “હું તો હવે ઘડી બે ઘડીનો મહેમાન છું. આ રત્ન સાચવીને મૂકજો. આપત્તિ આવે ત્યારે મારા મિત્ર–અમુક શેઠ પાસે જઈ આ રત્ન વટાવી લેજો.' પત્નીને ધરપત વળી. દિવસો ઉપર દિવસો અને વર્ષ પર વર્ષ વીતી ગયાં. છોકરી ચૌદ વર્ષનો થયો. નાણાંભીડ વધી. શેઠાણીએ છોકરાને તેના પિતાએ સોંપેલ રત્ન કાઢી આપ્યું અને પિતાના મિત્ર પેલા શેઠ પાસે જઈ વેચી દેવા જણાવ્યું.
શેઠે રત્ન હાથમાં લઈ, તે તરત છોકરાને પાછું આપ્યું અને કહ્યું કે, “હમણાં બજારમાં મંદી છે, નાણાંની બહુ તંગી હોય તો થોડા રૂપિયા હમણાં મારી પાસેથી લઈ જાઓ. બજાર સુધર્યા. પછી રત્ન વેચીશું.'
હવે છોકરો એ શેઠની દુકાને બેસે છે, અનુભવ લે છે. થોડા વખતમાં તો એ કાબેલ ઝવેરી બને છે. એક દિવસ શેઠે કહ્યું કે, “હવે પેલું રત્ન લાવજો.” છોકરાએ મા પાસેથી રત્ન લીધું. પણ આ શું? જુએ છે તો કાચનો ટુકડો !
છોકરાએ દુકાને જઈ શેઠને બધી વાત કરી. શેઠ કહે, “મને તો તે દિવસે જ આ સમજાયું હતું. પરંતુ તે વખતે તને હું એ વાત કરત તો મારા ઉપર વિશ્વાસ ન બેસત. તને અને તારી માને શંકા થાત કે શેઠની દાનત બગડી લાગે છે. રત્નની પૂરી કિંમત આપ્યા વિના એ પડાવી લેવું છે. એટલે ભવિષ્યમાં યોગ્ય સમયે ફોડ પાડવો એમ વિચારી, તે વખતે હું ચૂપ રહ્યો; જેથી મારા ઉપરનો તમારો વિશ્વાસ ટકી રહે, ને તે અવસરે મારી સહાય, સાચી સલાહ અને આશ્વાસન તમને સ્વીકાર્ય રહે. અન્યથા, તમે તે વખતે જ મારાથી વિમુખ બની ગયાં હોત અને, સાચી પરિસ્થિતિનું ભાન હું તમને કયારેય કરાવી ન શકત.”