________________
ધર્મ કે કુલાચાર? કે એના સંપર્કમાં આવનાર કોઈનેય એવું લાગે જ નહિ કે એ ધાર્મિક જીવ છે! એનો જીવનવ્યવહાર ધર્મશ્રદ્ધારહિત વ્યક્તિના જેવો જ હોય છે છતાં, જૈનકુળના કેવળ ઉપર્યુક્ત આચારપાલનને જ ધર્મતત્ત્વની સ્પર્શના સાથે સાંકળી લઈને તે એમ માનતો થઈ જાય છે કે તેને સમકિતની પ્રાપ્તિ થઈ ગઈ છે. “દૃષ્ટિરાગ રુચિ કાચ, પાચ સમકિત ગાણું...” આ પંકિતમાં પૂર્વાચાર્યોએ આ ભાન અવસ્થાનો નિર્દેશ કર્યો છે. પોતાના માનેલા મત-પંથ પ્રત્યેની, મમત્વ પ્રેરિત આંધળી શ્રદ્ધા કે ભક્તિને જ અબોધ આત્માઓ સમદર્શન સમજી લે છે, જ્ઞાનીઓ એને “દૃષ્ટિરાગ” કહે છે.
સમદર્શન એ તો એક અનુપમ ઉપલબ્ધિ છે. એ એક અનુભવ છે. માત્ર કોઈ ધર્મ, પંથ કે સંપ્રદાયનો ઔપચારિક સ્વીકાર કરી લેવાથી તે પ્રાપ્ત થઈ જતો નથી; કે કોઈ એક મતપંથનાં અનુષ્ઠાનો અને ક્રિયાકાંડ કરવા માત્રથી એ અનુભવનો માનવી અધિકારી બની જતો નથી; સ્વાર્થ, ઈર્ષા, દ્વેષ, સંકુચિતપણું વગેરે કનિષ્ઠ મનોવૃત્તિઓ, ક્ષુદ્ર વાસનાઓ, કામનાઓ, પૂર્વગ્રહો અને દેહાત્મભાવથી માણસ જયારે ઉપર ઊઠે છે ત્યારે જ તે આ અનુભવ પામી શકે છે. શુદ્ધ ચૈતન્યનું પોતાને પોતામાં સંવેદન–અર્થાત્ અપરોક્ષ અનુભવ–એનું જ નામ સમ્યગદર્શન.*3
એની ઉપલબ્ધિ થતાં જીવને નિજના નિરૂપાધિક સહજ ઐશ્વર્યનું ભાન થાય છે. આથી, ઘરઆંગણે જ નવનિધિ પ્રગટે તે વખતે જે તોષ અનુભવાય એના કરતાં યે અધિક તોષ અને તૃપ્તિ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થતાં અનુભવાય છે. માટે જ શાસ્ત્રકારોએ એને અણમોલ રત્ન સાથે સરખાવેલ છે. એને અમૃતની ઉપમા પણ આપી છે. એની તુલનામાં રૂકુળના આચારની ઉપર્યુક્ત આંધળી રુચિ–દૃષ્ટિરાગ એ તો કાચ છે. એ કાચના ટુકડાને અજ્ઞાન જીવ અણમોલ પાચ રત્ન (પન્ના - emerald) માની, પોતે સમકિત રૂપ અમૂલ્ય નિધાનનો માલિક છે એ ભ્રાન્તિમાં રાજી રહે છે. રત્નનું પાણી પરખનાર અનુભવી ઝવેરીને જીવોની આ દશા જોઈને
આ મુદ્દાની વિસ્તૃત અને વિશદ છણાવટ માટે જુઓ લેખકકૃત: ‘સ્વાનુભૂતિ અને સમ્યગ્દર્શન' નામની પુસ્તિકા, અથવા “આત્મજ્ઞાન અને સાધનાપથ' ગ્રંથનું ત્રીજું અને ચોથું પ્રકરણ.