________________
[૧૧]
ચાર સાધન ઘરડાંઓને જોતાં આપણને દયા આવે. ઘળે વાળ દેખાય ત્યારથી તેમનામાં ચિંતા ઊભી થાય. પછી બાપડા દવા લગાડીને કાળા વાળ કરે, કરચલિયે પડી ગઈ હોય તે એને મસાજ કરી સરખી કરાવે ને હંમેશા યુવાન દેખાવા પ્રયત્ન કરે. પણ કાળને પ્રવાહ, દેહને ધર્મ અને ઇંદ્રિમાં આવતું પરિવર્તન કેમ રેકાય? માણસ ગમે એટલે સાવધાન રહીને પ્રયત્ન કરે તે પણ દેહના ઉપર કાળની અસર થવાની જ.
પ્રકૃતિને ધર્મ પ્રકૃતિ છેડી દે તે પછી એમાં પ્રકૃતિપણું રહેતું નથી. પ્રકૃતિને ધર્મ એ છે કે દરેક વસ્તુમાં પલટે લાવે. લેખંડ જેવું લેખંડ અને સ્ટીલ જેવું સ્ટીલ પણ ઘસાઈ જાય છે. સ્ટીલનાં યંત્રોને પણ ઘસારે લાગે જ છે ને. પચીસ વરસ પછી એ યંત્ર પણ જૂનું બની જાય છે. આવું જોરદાર લેખંડ પણ જો ઘસાઈ જાય તે માણસના આ દેહને ઘસારે ન લાગે? ' આવા ઘસારા લાગેલા ઘરડા માણસને ક્યાં જવું? એ હવે આજે કામ આપતું નથી એટલે આટલાં વર્ષ કરેલું એનું કામ પણ નકામું ગયું? એનું મૂલ્ય કંઈ જ નહિ? માત્ર ઉત્પાદનનું જ મૂલ્ય? ઉત્પાદકનું સ્થાન કંઈ જ નહિ? માણસ પ્રાપ્ત કરે તેનું જ સ્થાન; માણસનું કંઈ જ સ્થાન નહિ?"
હવે, પ્રાચીન કાળમાં શું હતું તે જુઓ *
ચૈતન્ય અને રઘુનાથ બંને મિત્રો. મૈત્રી એવી કે જાણે પુષ્પ અને પરાગ. બંને સમર્થ વિદ્વાન. ન્યાયશાસ્ત્રના પ્રચંડ જ્ઞાતા ગણાય. બંને કેઈકનું કંઈક સર્જન કરતા જ હેય.
