________________
[ ૧૦૮
ચાર સાધન આ રીતે માણસનું મન દાસત્વ અનુભવે છે, અને તે ચેતનનું નહિ પણ જડ સાધનનું. દાખલા તરીકે, તમે ગાડી વસાવી. તમે ગાડીમાં બેઠા. એ તમારું સાધન થયું. એક ઠેકાણેથી બીજે ઠેકાણે જવામાં એ મદદ કરે છે.
ધારે કે એ ગાડીમાં બેસીને તમે વ્યાખ્યાન સાંભળવા આવે છે, અગર તમે જંગલમાં ધ્યાન ધરવા જાઓ છે, કે ક્યાંક સ્વાધ્યાય કરવા જાઓ છે, પણ માને કે કઈ દિવસ તમારી ગાડી બગડી ગઈ તે તમે શું કરે છે? કહેશે કે આજે હવે વ્યાખ્યાનમાં નથી જવું, કારણ કે આજે ગાડી બગડેલી છે. હું કહું છું કે ભાઈ, ગાડી બગડી ગઈ છે, પણ તું એથી કેમ ચાલતું બંધ થઈ ગયે? આ થઈ જડ સાધનની ચેતના ઉપરની અસર. .
ઘણા કહે છે : “હવે અમારાથી ચલાય-બલાય નહિ. અમે તે જરાય ન ચાલીએ. ગાડી વિના બહાર જવાવાળા એ આપણે નહિ.” પછી એ ધ્યાન, વ્યાખ્યાન જે કંઈ કરતાં હોય તે બાજુમાં રહે, ગાડી જ્યારે પાછી આવે, ત્યારે પ્રવૃત્તિ ચાલુ થાય ત્યાં સુધી બધુ બંધ. એટલે માણસ કંઈ નથી, ગાડી મુખ્ય છે.
માણસની મને ભૂમિકા ઉપર, માણસની માનસિક સ્થિતિ ઉપર સાધનની આ કેવી ઘેરી અસર છે ! જે માણસ એમ માનતે હોય કે એ સ્વાધીન છે તે તે બરાબર નથી. એ તે સાધનને અનુચર છે. આ અનુચરપણું પણ ધીમે ધીમે એના લોહીમાં એટલું બધું ઊતરતું જાય છે કે બાપ એને વારસે દીકરાને દેતે જાય, ને દીકરે એના દીકરાને દેતે જાય. એમ કરતાં કદાચ એક દિવસ એ પણ આવે કે, માણસને
