________________
[૧૦૬ ].
ચાર સાધન ઘણીવાર આ દલીલ સામે આપણે મૌન સેવવું પડે છે. કારણ કે એ વાત સાચી છે.
ગાડામાં બેસી વીસ માઈલ જવાનું હોય તે બળદિયા થાકે, વચ્ચે ગાડું છોડવું પડે, બળદને ઘાસ આપવું પડે; કેટ-કેટલે પ્રયત્ન કરે ત્યારે વીસ માઈલ જવાય.
પણ આજે હવે લંડન જવું હોય કે અમેરિકા જવું હોય તે પણ બહુ વિચાર કરે પડતું નથી. સૌ હસતાં હસતાં વિદાય આપે છે. આ ઉપરથી જોઈ શકાય છે કે આપણી પ્રગતિ, આપણું ગતિ, આપણું ઝડપ ખૂબ જ વધી છે અને હજી વધી રહી છે. આપણું મન એ રીતે તૈયાર થઈ રહ્યું છે. આપણને સાચે જ લાગે છે કે આપણે આગળ વધેલા માણસ છીએ.
પણ આ બધામાં માનવીનું સ્થાન શું છે તે શાંતિથી વિચારવું પડશે. આજે યંત્ર આગળ વધે છે, પણ માણસ કયાં છે? યંત્રનાં મૂલ્યો છે તેના પ્રમાણમાં, માણસનાં મૂલ્ય ઘડ્યાં છે કે વધ્યાં છે? ખરું કહું? આજે માણસ સસ્તો બન્યા છે, મશીન મેળું બન્યું છે. મશીનની મહત્તા જેટલી પણ માણસની મહત્તા રહી નથી. એટલે જ આજે માણસ, માણસને સાધનથી માપે છે. માણસનું માપ સદ્ગુણની સામગ્રીથી નથી થતું પણ બાહ્ય સાધનાની સામગ્રીથી થાય છે.
આજની ઝડપ અને વેગની અસર માણસના જ્ઞાનતંતુઓ પર અને વિચાર પર અકલ્પનીય રીતે થઈ રહી છે. સ્વસ્થતાથી માણસ આજે જીવન અને જગત અંગે વિચારી જ શકતું નથી. માણસનું મૂલ્ય એના ચારિત્રથી, એની સેવાથી, એની ઉદારતાથી, એના પરોપકારી સ્વભાવથી થવું
