Page Text
________________
મેં ૬૮
મિ
અનેકાંત અને સ્યાદ્વાદશિ
કોઇપણ વસ્તુનો નિર્ણય કરવા માટે જૈન તત્ત્વવેત્તાઓએ જે ચાર આધાર દર્શાવ્યા છે, તેમાં પ્રથમ અપેક્ષા અથવા આધારનો વિચાર કરતાં આ બધા દ્રવ્યોને (પદાર્થોને) આપણે નજર સમક્ષ રાખવાના છે. એટલે, આપણે જ્યારે પણ ‘દ્રવ્યની અપેક્ષાએ' એવો શબ્દ-પ્રયોગ કરીએ ત્યારે, જેની વાત કરતા હોઇએ તેના આધારભૂત દ્રવ્યને આપણે લક્ષ્યમાં લેવાનું છે.
થોડીક વસ્તુઓ લઇને અને એમાં શું દ્રવ્ય છે તે સમજી લઇએ.
તેનું દ્રવ્ય
લોખંડ
૩
વસ્તુ
૧ તલવારનું મૂળ દ્રવ્ય
૨ ટેબલનું મૂળ દ્રવ્ય
૩ વીંટીનું મૂળ દ્રવ્ય
૪ રોટલીનું મૂળ દ્રવ્ય
|| || ||
।। ।
લાકડું.
સોનું.
ઘઉં
૫ ચંપલનું મૂળ દ્રવ્ય
ચામડું.
આ રીતે, દ્રવ્યની અપેક્ષાએ વસ્તુનો વિચાર કરવો હોય ત્યારે ઉપર જણાવ્યા મુજબનો ખ્યાલ આપણને અવશ્ય આવશે.
બીજો આધાર ‘ક્ષેત્ર' છે.
‘ક્ષેત્ર’ શબ્દનો અર્થ, પેલા દ્રવ્યોને રહેવાનું ઠેકાણું અથવા સ્થળ એવો થાય છે. અંગ્રેજીમાં તેને Place અથવા Space કહેવામાં આવે છે. આ ક્ષેત્ર અંગેની સામાન્ય સમજણમાં અને તાત્ત્વિક સમજણમાં થોડોક ફેર રહેછે. સાદી સમજથી જે વસ્તુ જ્યાં અથવા જેના આધારમાં પડી હોય તે સ્થળને આપણે ક્ષેત્ર માનીએ છીએ. પરંતુ, આ વાતને આપણે બરાબર સમજવી હોય તો વસ્તુના આધારને આપણે ‘ક્ષેત્ર’ નહિ ગણી શકીએ.
દૃષ્ટાંત તરીકે, તપેલીમાં દુધ ભરેલું છે. સામાન્ય રીતે એવું સમજાશે કે દુધને રહેવાનું ક્ષેત્ર (સ્થળ) તપેલી છે. વ્યવહાર દૃષ્ટિથી આમ માનવામાં વાંધો નથી, પરંતુ ‘ક્ષેત્રની અપેક્ષા’ અંગેની વાતને આપણે બરાબર સમજવી હોય તો એવા પ્રકારની માન્યતામાં આપણે થાપ ખાઇ જઇશું.
તપેલીમાં, દુધને રહેવાનું જે સ્થળ છે તે તપેલીથી જુદું છે. આ તપેલીને આપણે એક અભરાઇ-છાદલી-પર મૂકીએ ત્યારે એ તપેલીને રહેવાનું સ્થળ, એનું ક્ષેત્ર, અભરાઇ નથી; પણ અભરાઇ ઉપરના જેટલા અવકાશને આવરીને એ તપેલી પડેલી હોય એટલું જ ક્ષેત્ર તપેલીનું છે.
એજ રીતે, તપેલીમાં દુધનું જે ક્ષેત્ર-રહેવાનું સ્થળ છે, તે તપેલીના ક્ષેત્રથી જુદું છે. વ્યવહારથી આપણે ‘દુધ, તપેલીમાં છે’ એમ કહીએ છીએ; પરંતુ વાસ્તવમાં
| SR No. | 005883 |
| Book Title | Anekant Syadwad |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chandulal Shakarchand Shah |
| Publisher | Babubhai Kadiwala |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 280 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |