Page Text
________________
સ્યાદ્વાદ
૬૧
હવે, હું ફક્ત એટલું જ બોલું કે, ‘પેન્સીલ છે’ તો મારી બાજુમાં બેઠેલા મારા વિદ્વાન મિત્ર વિનુભાઇ તરત જ બોલી ઉઠશે કે ‘પેનસીલ નથી’. હું એમના સામે જોઇશ-એટલે પાછા તડાક દઇને તેઓ કહેશે કે ‘તમારા હાથમાં પેન્સીલ ભલે રહી, મારા હાથમાં નથી.’ એમની વાતને ખોટી કહી શકાશે? નહિ જ. ત્યારે શું મેં જે કથન કર્યું તે ખોટું હતું? ના, એ પણ સાચું હતું.
આ પેન્સીલની વાત કરવા જતાં ફડાક લેતાં બે પરસ્પર વિરોધી કથન આવી પડ્યા. ૧. પેન્સીલ છે. ૨. પેન્સીલ નથી. અહીં પેન્સીલ છે એમ કહેવામાં હું સાચો છું અને પેન્સીલ નથી એમ કહેવામાં મારા મિત્ર વિનુભાઇ પણ સાચા છે. પરંતુ અપેક્ષાથી એ બંને વાતો ખોટી પણ ઠરે છે. એટલે, ‘સ્યાત્’ શબ્દની પ્રયોગની આવશ્યક્તા અહીં ઉભી થાય છે. એક તરફથી પેન્સીલ છે એ હકીકત છે. બીજી તરફથી પેન્સીલ નથી એ પણ હકીકત છે. ‘પેન્સીલ છે.’ એમ જ્યારે હું કહું છું ત્યારે મારા પુરતી એ વાત સત્ય હોવા છતાં, મારા મિત્રને લાગેવળગે છે ત્યાં સુધી એ કથન અસત્ય બની જાય છે.
અહીં ‘સ્યાત્’ શબ્દનો ઉપયોગ કરીશું તો એ એક નિશ્ચિત વાત બની જશે. પછી એમાં વાંધો કે વિવાદ ઉઠાવવાનું કોઇને રહેશે નહિ. એ શબ્દનો ઉપયોગ કરવાથી એવું નિશ્ચિત સૂચન થશે કે ‘મારા હાથની અપેક્ષાએ પેન્સીલ છે જ.' મારા મિત્ર વિનુભાઇ પણ જ્યારે ‘સ્યાત્’ શબ્દનો પ્રયોગ કરશે ત્યારે ‘તેમના હાથની અપેક્ષાએ પેન્સીલ નથી જ.’ એવી સ્પષ્ટ વાત તેથી ફલિત થશે. અહીં, આ ‘યાત્’ શબ્દ આવીને એક વિશિષ્ટ પ્રકારની ચોક્કસ સ્થિતિનું નિરૂપણ કર્યું.
જે મારી પાસે છે તે બીજા પાસે નથી અને મારી પાસે નથી તે બીજા પાસે છે, એ વાતનો સ્પષ્ટ ખ્યાલ મને, મારા મિત્રને અને એ સાંભળનાર સૌને આપવા માટે આ ‘સ્યાત્’ શબ્દ અહીં આવ્યો છે. એનો વિશેષ સ્પષ્ટ અર્થ એ થાય છે જ્યારે ‘સ્યાદરિત’ એવો શબ્દ આપણે બોલીએ છીએ, ત્યારે, ‘એ પેન્સીલ મારી પાસે છે એવી નિશ્ચિત વાત કહેવા ઉપરાંત, એ પેન્સીલ મારા હાથમાં છે જ, પેલા મિત્રના હાથમાં નથી એ વાતનું એક પરોક્ષપણે સ્પષ્ટ સૂચન પણ એ કરાવે છે. એમ જ્યારે અહીં કહેવાય છે ત્યારે ‘કથંચિત્-અમુક અપેક્ષાએ હોવાનું કહેવાય છે.’
આથી સ્પષ્ટ સમજાશે કે આ ‘સ્યા' શબ્દ, કોઇ એક વસ્તુની કોઇ એક સ્થિતિને સ્પષ્ટપણે દર્શાવે છે. એ વસ્તુની એ ચોક્કસ સ્થિતિ પુરતો એનો અર્થ સ્પષ્ટ અને નિશ્ચિત છે. પરંતુ એ સ્થિતિની એ ચોક્કસ સ્થિતિનો વિચાર કરતી વખતે, એની બીજી સ્થિતિઓ, બીજી અવસ્થાઓ અને બીજા સ્વરૂપો પણ હોય છે એ વાતનું સ્પષ્ટ સૂચન પણ કરાવવું આવશ્યક હોવાથી જ એ ‘સ્યાત્’ શબ્દ વપરાયો
| SR No. | 005883 |
| Book Title | Anekant Syadwad |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Chandulal Shakarchand Shah |
| Publisher | Babubhai Kadiwala |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 280 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |