________________ 38 અનેકાંત અને સ્વાદ્વાદ ત્યાં દેહથી અળગા એવા આત્મતત્ત્વની માન્યતા નથી. માનવી-માનવી વચ્ચેના સુમેળ, સભાવ અને સદ્વર્તનને, પશ્ચિમમાં પણ લોકોએ આવશ્યક તો ગણ્યા જ છે. પરંતુ એનો હેતુ કેવળ ઐહિક સુખ સાધનોની વૃદ્ધિ પૂરતો જ મર્યાદિત રહ્યો છે. આત્મવિકાસ માટે તત્ત્વજ્ઞાનનું સંશોધન કરવાનું પશ્ચિમમાં કોઈને ખાસ સૂઝયું નથી. એટલે, તત્ત્વજ્ઞાનના પૂર્ણ વિકાસની છાયાથી તેઓ અળગા જ રહી ગયા છે. એથી ઉલટું, ભારતમાં તત્ત્વજ્ઞાન આત્મવિકાસના સાધનો ગણાયા છે. એ દૃષ્ટિથી જ એનો વિકાસ થયો છે. બંને એકબીજાના પૂરક બનીને રહ્યા છે. કુદરતની કંઈક એવી સાંકેતિક લીલા છે, કે દુનિયા-ભરના બધા ધર્મોનું ઉદ્ભવસ્થાન એશિયા ખંડ રહ્યો છે. હિંદુ ધર્મ, જૈન ધર્મ, બૌદ્ધ ધર્મ, ખ્રિસ્તિ ધર્મ અને ઈસ્લામ ધર્મ એ પાંચ આજના વિશ્વના મુખ્ય ધર્મો છે. એમાંના જૈન, બૌદ્ધ અને હિંદુ ધર્મો ભારતવર્ષમાં વિકસતા જગતે જોયા છે; જ્યારે ઈસ્લામ અને ખ્રિસ્તી ધર્મો પણ પૂર્વ એશિયામાંથી જ અસ્તિત્વમાં આવ્યા છે. * આમાનાં ઈસ્લામ, ખ્રિસ્તી અને બૌદ્ધ ધર્મો છેલ્લાં બેથી અઢી હજાર વર્ષમાં અસ્તિત્વમાં આવ્યા છે. આ ત્રણે ધર્મોનો તવારિખી ક્રમ જગત પાસે મોજુદ છે. એટલે, એના ઉદ્દભવકાળ વિષે કશી શંકા કે કોઈ વિવાદ નથી. હિંદુ તથા જૈન એ બે ધર્મો એવા છે, જેના અનુયાયીઓ પોત-પોતાના ધર્મો અનાદિકાળથી ચાલતા આવ્યા હોવાનો દાવો કરે છે. કોઈ ધર્મ, પ્રાચીન કે અનાદિ હોવા માત્રથી જ એ શ્રેષ્ઠ છે એવો નિર્ણય થઈ શકતો નથી, પરંતુ તપાસ કરતાં એવું જાણવા મળે છે કે હિંદુ ધર્મશાસ્ત્રોમાં જે ખૂબ જ પ્રાચીન અને પ્રચલિત ગણાય છે, તેવા ઉપનિષદોમાં અને ભાગવત વિગેરે ગ્રંથોમાં જૈનોની વર્તમાન તીર્થકર ચોવીશીના પ્રથમ તીર્થંકર શ્રી ઋષભદેવ વિષેના ઉલ્લેખો જોવા મળે છે. એટલે, આ બે ધર્મોમાં પણ જૈન ધર્મ વધારે જૂનો અને પ્રાચીન હોવા વિષે કોઈ શંકા રહી નથી. મમત્વને કારણે એ વાતને ખોટી કહેવામાં આવે, જૈન ધર્મની નિંદા કરવામાં આવે, કે એને વેદધર્મની પછી ઉગમમાં આવેલો કહેવામાં આવે તો તે જૂદી વાત છે; પરંતુ, વસ્તુતઃ ઐતિહાસિક સાબિતીઓથી પણ જૈન ધર્મ એ આ વિશ્વનો જૂનામાં જૂનો અને પ્રાચીન ધર્મ છે એ વિષે કોઈ શંકા નથી. પશ્ચિમના તથા ભારતના માન્ય વિદ્વાનોએ આ વાત કબુલ રાખેલી છે. તત્ત્વજ્ઞાનને લાગે વળગે છે ત્યાં સુધી, હિંદુ ધર્મમાં કેટલાક ફાંટાઓ છે. ઉચ્ચ ભૂમિકા ઉપર હિંદુ તત્ત્વવેતાઓ વચ્ચે મતભેદ છે એ તો જાણીતી વાત છે. હિંદુ તત્ત્વજ્ઞાનની જે વિવિધ શાખાઓ છે તેમાં વેદાંત, નૈયાયિક, વૈશેષિક, સાંખ્ય, યોગ,