Page Text
________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-આઠમો પ્રકાશ ૮૩
એકાંત નિરાસ
અર્થક્રિયા એટલે તે-તે વસ્તુનું તે-તે કાર્ય. જેમકે-ઘટનું કાર્ય જલાહરણ હોવાથી ઘટની અર્થક્રિયા જલાહરણ છે. પટનું કાર્ય આચ્છાદન હોવાથી પટની અર્થક્રિયા આચ્છાદન છે. અર્થક્રિયાકારિત્વ=અર્થક્રિયાનું કરવું =પોતાનું કાર્ય કરવું) એ વસ્તુનું લક્ષણ છે, અર્થાત્ જે અર્થક્રિયા (=પોતાનું કાર્યો કરનાર હોય તે જ વસ્તુ કે પદાર્થ કહેવાય. જે વસ્તુમાં આ લક્ષણ ન ઘટે તે અસતું હોય. એકાંત નિત્ય કે એકાંત અનિત્ય વસ્તુમાં આ લક્ષણ ઘટતું ન હોવાથી તે અસત્ સિદ્ધ થાય.
એકાંત નિત્ય આત્મામાં અર્થક્રિયાની અસંગતિ
અર્થક્રિયા બે રીતે થાય, ક્રમથી કે અક્રમથી યુગપતું. એકાંત નિત્ય પદાર્થમાં બંને રીતે અર્થક્રિયા ઘટતી નથી. દા. ત. સુખ-દુઃખનો અનુભવ આત્માનું કાર્ય છે. આત્મા ક્રમથી સુખ-દુ:ખનો અનુભવ કરે તો નિત્ય ન રહે. કારણ કે પ્રથમ સુખનો અનુભવ કરે પછી દુ:ખનો અનુભવ કરે એટલે આત્માનો સ્વભાવ બદલાઈ જાય. પ્રથમ સુખાનુભવનો સ્વભાવ, પછી દુઃખાનુભવનો સ્વભાવ. એકાંત નિત્ય આત્મા આ પ્રમાણે સ્વભાવ ભેદવાળો ન હોય કિંતુ સદા એક જ સ્વભાવવાળો હોય. આ પ્રમાણે ઘટાદિ દરેક પદાર્થમાં ક્રમથી (જલાહરણાદિ) કાર્ય કરવામાં સ્વભાવભેદ થાય છે. હવે જો ક્રમથી કાર્ય કરવામાં સ્વભાવભેદના યોગે નિત્યત્વની હાનિ થવાના ભયથી અક્રમથી એકી સાથે કાર્ય કરે છે એમ માનવામાં આવે તો તે પણ ઘટી શકે નહિ. કારણ કે દરેક કાર્યક્રમથી થાય છે એ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે. જેમ કે આત્મા પ્રથમ સુખ અનુભવે છે, પછી દુ:ખ અનુભવે છે. આત્મા સુખ-દુઃખ બંને એકી સાથે અનુભવતો નથી. એ પ્રમાણે કુંભાર પ્રથમ ઘડો પછી ઘડી પછી 'કથરોટ એમ ક્રમશઃ કાર્ય કરે છે. હવે બીજીવાત-જો એકી સાથે જ બધા કાર્યો કરી નાખે તો એક જ સમયમાં બધા કાર્યો થઇ જવાથી બીજા વગેરે સમયોમાં કોઇ કાર્ય કરવાનું રહેશે નહિ. એથી પદાર્થ અસત્ બની જશે. આ પ્રમાણે એકાંત નિત્ય પદાર્થમાં ક્રમથી કે અક્રમથી અર્થ ક્રિયા (સ્વકાર્ય) ઘટતી નથી. એકાંત અનિત્ય પદાર્થમાં અર્થક્રિયાની અસંગતિ
એકાંત અનિત્ય મતે દરેક વસ્તુ એક જ ક્ષણ રહેતી હોવાથી ક્રમથી અર્થક્રિયા (સ્વકાર્ય) ઘટી શકે નહિ. કર્તા એકથી વધારે સમય રહેતો હોય તો જ ૧. જે કાર્ય કરે તે જ વસ્તુ સત્ છે. જે કાર્ય ન કરે તે વસ્તુ નથી=અસત્ છે. અર્થાત્ જેમાં
અર્થક્રિયા=કાર્ય હોય તે જ વસ્તુ કહેવાય.
| SR No. | 005874 |
| Book Title | Vitrag Stotra |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Rajshekharsuri, Dharmshekharvijay |
| Publisher | Arihant Aradhak Trust |
| Publication Year | |
| Total Pages | 178 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 15 MB |