________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-આઠમો પ્રકાશ ૮૦
એકાંત નિરાસ
હોય તો કુંભાર માટીના સ્થાસ, કોશ, કુશૂલ વગેરે આકારો તૈયાર કરીને ઘટ . બનાવે છે, જે આપણે બધા પ્રત્યક્ષ જોઇએ છીએ. તેનો વિનાશ થાય તે આકારો નકામા થાય. કારણ કે ઘટ તો પહેલેથી રહેલો જ છે. અર્થાત્ કુંભારે બનાવેલા ઘટના આકારો–પર્યાયો (ઘટ બનાવવામાં ઉપયોગી ન થવાથી) નકામા થાય. આ પ્રમાણે વસ્તુને એકાંતે નિત્ય માનવામાં કૃતનો=કરેલાનો નાશ કૃતનાશ દોષ ઉત્પન્ન થાય. ૨) અમૃતાગમ–જો ઘટ સર્વથા નિત્ય છે તો ઘટના આકારો–પર્યાયો પણ સર્વથા નિત્ય છેઃકોઇએ બનાવ્યા નથી. આથી ઘટના સ્થાસ, કોશ, કુશૂલ વગેરે આકારો–પર્યાયો કર્યા વિના જ થયેલા છે. આ પ્રમાણે અકૃતનું નહીં કરેલાનું આગમ આવવું થાય છે. એકાંતે અનિત્ય માનવામાં પણ એ જ દોષો. ૧) કૃતનાશ- વસ્તુને એકાંતે અનિત્ય માનનારા બૌદ્ધો દરેક વસ્તુને પ્રતિક્ષણ વિનાશશીલ માને છે. આથી પ્રથમ ક્ષણે વિદ્યમાન ઘટ બીજી ક્ષણે નાશ પામે છે. એટલે કુંભારે કરેલા ઘટનો નાશ થાય છે. આમ એકાંતે અનિત્ય માનવામાં પણ કૃતનો કરેલાનો નાશ=કૃતનાશ દોષ આવે છે. ૨) અમૃતાગમ- પ્રથમ ક્ષણે વિદ્યમાન ઘટ બનાવવા લાયક માટી બીજી જ ક્ષણે સર્વથા નાશ પામે છે. માટી નાશ પામવાથી સ્વાસ-કોશ-કુશૂલ વગેરે આકારો બની શકે નહીં. માટીમાંથી તૈયાર થયેલા સ્થાસ-કોશ-કુશૂલ વગેરે પર્યાયો આપણે પ્રત્યક્ષ જોઇએ છીએ. તો એ ક્યાંથી આવ્યા? કર્યા વિના જ ટપકી પડ્યાં એમ જ માનવું પડે ને ? આમ એકાંતે અનિત્ય માનવામાં પણ અકૃતનું નહિ કરેલાનું આગમન રૂપ દોષ ઉત્પન્ન થાય છે. (૧)
आत्मन्येकान्तनित्ये स्यान्न भोगः सुखदुःखयोः । एकान्तानित्यरूपेऽपि, न भोगः सुखदुःखयोः ॥२॥
૧ જેમ ઘટ વસ્તુ છે તેમ, ઘટના આકારો-પર્યાયો પણ વસ્તુ છે. વસ્તુને એકાંતે નિત્ય
માનનારના મતે વસ્તુ માત્ર નિત્ય છે. આથી પર્યાયો પણ નિત્ય છે =કોઇએ કર્યા નથી.
