________________
શ્રી વીતરાગ સ્તોત્ર-આઠમો પ્રકાશ ૭૯
એકાંત નિરાસ
નાથ-હે નાથ !, યેવાં-જેમના ઉ૫૨, પ્રશ્નીત્તિ-આપ પ્રસન્ન બનો છો, તે-તે જીવો, કૃતિ-આવા, અપ્રમાળમ્-અપ્રામાણિક, સૃષ્ટિવાદેવા-સૃષ્ટિવાદના કદાગ્રહને, મુત્ત્ર-છોડીને, હ-આપના શાસને-શાસનમાં, રમન્તે-રમે છે = આ જ તત્ત્વ છે એમ માનીને આનંદ પામે છે.
કુમતનો નાશ કરનારા હે નાથ ! આપની કૃપા સુકૃતોથી પ્રાપ્ત કરી શકાય છે. આવા આપ જેમના ઉપર પ્રસન્ન થાઓ છો=કૃપાથી મનોહ૨ બનો છો તે જ જીવો પૂર્વોક્ત યુક્તિથી અપ્રામાણિક (=યુક્તિથી સિદ્ધ ન થતા) સૃષ્ટિવાદરૂપ કદાગ્રહને છોડીને આપના શાસનમાં રમે છે=આ જ તત્ત્વ છે એમ સ્વહૃદયથી વિચારીને આનંદ પામે છે. આનાથી (=આપ જેના ઉપર પ્રસન્ન બનો છો તેઓ કદાગ્રહને છોડીને આપના શાસનમાં રમે છે એમ કહેવાથી) ભવ્ય જીવોને આપની કૃપાથી જ બધી રીતે શુભ સંપત્તિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, એ અર્થાપત્તિથી સિદ્ધ થયું.
ચૌદ રજ્જુ પ્રમાણ પણ લોકનો પ્રમાણથી સિદ્ધ થયેલ આ જ વાદ છે કે— લોકને કોઇએ બનાવ્યો નથી, તેમ તેને કોઇએ પકડી રાખ્યો નથી, પણ સ્વયંસિદ્ધ અને આધાર વિના આકાશમાં રહેલો છે.'' (યો. શા. પ્ર. ૪ -૧૦૬) (૮)
अष्टमप्रकाशः
सत्त्वस्यैकान्तनित्यत्वे, कृतनाशाकृतागमौ । स्यातामेकान्तनाशेऽपि कृतनाशाकृतागमौ ॥१॥
૧) અન્વયં સહિત શબ્દાર્થ—
સત્ત્વસ્ય-વસ્તુ તત્ત્વને, પાન્તનિત્યત્વે-એકાંતે નિત્ય માનવામાં, તનાશાતાળમાંકૃત નાશ અને અકૃત-આગમ એ બે દોષો, સ્થાતામ્-થાય છે. વસ્તુતત્ત્વને, હ્રાન્તનાશે-એકાંતે અનિત્ય માનવામાં, અપિ-પણ, ઋતનાશાતાળમÎ-કૃત નાશ અને અકૃત-આગમ એ બે દોષો થાય છે. આ વિષયને આપણે ઘટના દ્રષ્ટાંતથી વિચારીએ.
૧) કૃતનાશ—જે વસ્તુ સર્વથા નિત્ય હોય તે જેમ નાશ ન પામે તેમ ઉત્પન્ન પણ ન થાય, સદા રહેલી જ હોય છે. આથી જો ઘટ એકાંતે નિત્ય હોય—ઉત્પન્ન થયેલો જ
