Page Text
________________
प्रतीतिः, स्वल्पानामपि रजतांशानां प्रतीतिर्भवति अत: 'शुक्तौ इदं रजतम्' इति ज्ञानं यथार्थमेव तत्र ज्ञानविषयस्य विद्यमानत्वात्, विषयव्यवहारबाधात् तु भ्रमत्वेन व्यवहार इति विशिष्टाद्वैतवेदान्तिनः ।। __ अन्यथाख्याति:- अन्यथा स्थितस्य वस्तुनोऽन्यरूपेण प्रतीतिः तथाहिअन्यथा स्थितस्य शुक्त्यादिरूपस्यार्थस्यान्यथा-रजतादिरूपेण प्रतिभासनमन्यथा-(विपरीत) ख्यातिरिति जैना: नैयायिकाश्च ।
एतासां खण्डनमण्डनप्रकारस्तु जिज्ञासुभिः स्याद्वादरलाकरादवसेयः ग्रन्थविस्तरभिया नात्र प्रपञ्च्यते ॥ ११ ॥
વિશેષાર્થ : દરેક દર્શનકારો “શુવિહું નતમ્' શુક્તિકામાં રજતનું જે જ્ઞાન થાય છે તેને ભ્રમાત્મક માને છે. પરંતુ તે ભ્રમ કેમ કહેવો એ વિષયમાં દરેક દર્શનકારો પોતપોતાના તત્વજ્ઞાનની પ્રક્રિયાને અનુસાર આ ભ્રમજ્ઞાનની ઘટના કરે છે. જુદા જુદા દર્શનના ભેદથી તેના આઠ પ્રકારો છે. જેમાંના અહિંયા છ પ્રકારો ટીકાકારે જણાવેલ છે. (૧) સાંખ્યસંમત પ્રસિદ્ધાર્થખ્યાતિવાદ અને (૨) મીમાંસક સંમત અલૌકિકાWખ્યાતિવાદ આ બે બતાવેલા નથી. - દરેક દર્શનકારોની સામે પ્રશ્ન છે કે શુક્તિમાં રજતજ્ઞાનની ઉત્પત્તિનું નિમિત્ત શું છે? અથવા શક્તિ હોવા છતાં તેમાં રજતનું ભાન કેમ થાય છે? રજતનો તો નેત્ર સાથે સમ્પર્ક નહીં હોવા છતા તેમાં રજતનું જ્ઞાન કેમ થયું? શક્તિ હોવા છતાં તેનું જ્ઞાન કેમ ન થયું? આમાં કોનો દોષ છે? આત્મા= પ્રમાતાનો શુક્તિ=પ્રમેયનો કે ઇન્દ્રિયોનો? આ દોષની વિચારણામાં દરેક દર્શનકાસેની માન્યતા ભિન્ન ભિન્ન છે.
ખ્યાતિઓ ઘણા પ્રકારની છે. જેમ કે (૧) આત્મખ્યાતિ (૨) અસખ્યાતિ (૩) અખ્યાતિ (૪) અનિર્વચનખ્યાતિ. (૫) સખ્યાતિ (૬) અન્યથાખ્યાતિ. .
(૧) તેમાં માત્મધ્યાતિ : બૌદ્ધ દર્શનની એક શાખા સ્વરૂપ યોગાચારવાદી વિપરીત જ્ઞાનને આત્મખ્યાતિ સ્વરૂપે માને છે. માત્મન =જ્ઞાનનું જ (પોતાનું) વ્યક્તિ વિષયસ્વરૂપે ભાન થવું તે, એટલે કે “શુવિહું નતમ" છીપમાં આ રજત છે તેવો જે રજતસ્વરૂપ બોધ છે તેમાં બાહ્ય કોઈ પદાર્થ વિદ્યમાન નથી જ્ઞાનનું જ રજતરૂપે ભાન થાય છે. જેમ મયં ધટ: “આ ઘડો
૨૩
| SR No. | 005872 |
| Book Title | Pramannaytattvalok |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Mahayashashreeji |
| Publisher | Omkarsuri Gyanmandir |
| Publication Year | 2003 |
| Total Pages | 348 |
| Language | Gujarati, Sanskrit |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 22 MB |