________________
प्रमाणस्य व्याख्या - હવે પ્રમાણની વ્યાખ્યા બતાવે છે. स्वपरव्यवसायिज्ञानं प्रमाणम् ॥ १-२॥
પોતાનો અને પરનો નિશ્ચય કરાવનારું એવું જે જ્ઞાન તે પ્રમાણ છે. ..., स्वम्- ज्ञानस्वरुपम् पर:- ज्ञानाद् भिन्नोऽर्थः स्वं च परश्चेति स्वपरौ तौ विशेषेणावस्यति-निश्चिनोतीत्येवं शीलं यस्य तत् स्वपरव्यवसायि । ज्ञायते प्राधान्येन विशेषो गृह्यतेऽनेनेति ज्ञानम्, [राद्धान्ते वस्तुनः सामान्यविशेषात्मकत्वाद् यदा ग्राहकं ज्ञानं विशेषांशं गौणीकृत्य सामान्यांशं प्राधान्येन गहाति सदा तद् दर्शनपदेनाभिधीयते, यदा सामान्यांशं गौणीकृत्य विशेषांशं प्रधानरूपतया गृह्णाति तदा तद् ज्ञानशब्देनोच्यते ] - स्व= नस्५३५ मने पर:= शानथी भिन्न मेवा घ2५ पहार्थो, स्वश्च परश्चेति स्वपरौ पोतानो मने पापहार्थोनो विशेष रीने [वास्तवि रीत] निश्चय शवयो मेहेनो स्वभाव छ ते- स्वपरव्यवसायि, ४९॥य ते शान કહેવાય એટલે કે વસ્તુમાં રહેલ વિશેષધર્મ જેના વડે ગ્રહણ કરાય તે જ્ઞાના કહેવાય છે. [સિદ્ધાન્તમાં વસ્તુ સામાન્યવિશેષાત્મક છે તેમાં જે વિશેષ અંશ એવા જ્ઞાનને ગૌણ કરીને સામાન્ય અંશને પ્રધાનતાથી ગ્રહણ કરે છે તે સામાન્ય-બોધને દર્શન કહેવાય છે. જ્યારે સામાન્ય અંશને ગૌણકરીને વિશેષઅંશને પ્રધાનપણે ગ્રહણ કરનારો જે બોધ છે તે જ્ઞાન કહેવાય છે.] .. अत्र प्रमाणम् लक्ष्यम् स्वपरव्यवसायित्वे सति ज्ञानत्वं लक्षणम्, असाधारणधर्मो हि लक्षणम्, असाधारणत्वं च लक्ष्यतावच्छेदकसमनियतत्वम्। लक्षणस्य त्रीणि दूषणानि सन्ति, अव्याप्त्यतिव्याप्त्यसंभवभेदात्, तत्र लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वमव्याप्तिः, यथा- 'गोः कपिलत्वं लक्षणम्' इत्युक्ते श्वेतगवादौ भवत्यव्याप्तिः श्वेतगवि कपिलत्वस्याभावात् । लक्ष्यवृत्तित्वे सत्यलक्ष्यवृत्तित्वमतिव्याप्तिः यथा- 'शृङ्गित्वं गोर्लक्षणम्' इत्युक्ते महिषादावतिव्याप्तिः, शृङ्गित्वरुपधर्मस्य तत्रापि विद्यमानत्वात् । लक्ष्यमात्रावृत्तित्वमसम्भवः यथा- 'एकशफत्त्वं गोर्लक्षणम्' इत्युक्ते गोमात्रस्यैकशफत्वाभावादसम्भवः । सास्नादिमत्वं गोत्वमिति तु दूषणत्रयरहितं लक्षणम्