________________
30
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય એટલે શુદ્ધ કરવા છતાં ફરી પાછા તે મેલા થવાના જ છે. તેથી તેના માટે પાણી આદિ જીવોની હિંસા કરવાનું તેને મન નહિ થાય. આમ શૌચ એ અહિંસાનો ઉત્તરગુણ છે.
સંતોષ- વધુ મેળવવાનો લોભ ન કરવો. જેટલું મળ્યું છે તેમાં સંતોષ રાખવો. આ અપરિગ્રહનો ઉત્તરગુણ છે.
તપ:- છતી શક્તિએ બાર પ્રકારના તપનું સેવન ન કરે તેને મહાવ્રતોમાં ખામી આવે છે. તપ એ ત્રીજા અદત્તાદાનવિરમણવ્રતનો ઉત્તરગુણ છે. ભગવાને કારણે સાધુને ખાવાની છૂટ આપી છે. તેમાંથી એક પણ કારણ ન હોય અને સાધુ ખાય તો તેને તીર્થકરઅદત્ત દોષ લાગે છે. અદત્ત ચાર પ્રકારના છે.
(૧) સ્વામિઅદત્ત - માલિકની રજા વગર લેવું તે. " (૨) જીવઅદત્ત :-દોષિત આહાર લે. દા.ત. સચિત્ત આહાર લે તો જીવઅદત્ત
છે.
(૩) તીર્થકરઅદત્ત :- નિષ્કારણ આહાર લે તો તીર્થકરઅદત્ત છે. (૪) ગરુઅદત્ત :- ગુરુની આજ્ઞા વિના વાપરે તો ગુરુઅદત્ત લાગે છે. આ ચારમાં પૂર્વ-પૂર્વના કરતાં ઉત્તર-ઉત્તરના ક્રમસર વધુ મહત્ત્વના છે.
સ્વાધ્યાય- એ પાંચ મહાવ્રતોનો ઉત્તરગુણ છે. કારણકે સ્વાધ્યાય વગરતો એક પણ મહાવ્રતની સમજ જ આવતી નથી.
ઇશ્વરપ્રણિધાન :- પાંચ મહાવ્રતો પાળવામાં ઈશ્વરપ્રણિધાન તો જોઇએ જ. કારણકે પાંચ મહાવ્રતો એ જિનવચનરૂપ જ છે. જિનવચનનું પ્રણિધાન તે જિનનું જ પ્રણિધાન છે.
ચરણસિત્તરી અને કરણસિત્તરીમાં જે ગુણો કહ્યા છે તે બધો જ ઉત્તરગુણોનો વ્યાપ છે. તે ચારિત્રમાં મહાવ્રતના પાલનમાં અત્યંત ઉપયોગી છે. મિત્રાદષ્ટિવાળાને અહિંસા આદિ પાંચ મહાવ્રતની રુચિ હોય છે. સિદ્ધિયોગ સુધીનું તેનું પાલન પણ હોઈ શકે છે. પણ ઉત્તરગુણો રૂપ નિયમોના મર્મને ગ્રહણ કરનારો એવો ઔદંપર્યયુક્ત બોધ તેમને હોતો નથી. તેવો બોધ તારાદષ્ટિવાળાને હોય છે. એટલે કે વ્રત વિષયક ઊંડી સમજણ અને સૂક્ષ્મ બોધ હોય છે.
