Page Text
________________
યોગદષ્ટિ સમુચ્ચય થયેલી જે દેવતત્ત્વ પ્રત્યેની ઉપાદેય બુદ્ધિ તે સંશુદ્ધ ચિત્તનું લક્ષણ છે. અહીં “ઉપાદેય બુદ્ધિ શબ્દની આગળ “અત્યંત' શબ્દ મૂકીને એ સૂચિત કર્યું છે કે દુર્ગતિ અથવા પાપના ભયથી ધર્મમાં જે ઉપાદેય બુદ્ધિ જાગે છે તે સંશુદ્ધ ચિત્ત નથી. પરંતુ વિષય-કષાય એ દોપરૂપ છે, મહાન અનર્થને સર્જનારા છે, માટે તેના પ્રત્યે એક જાતનો ઘુણાભાવ જાગે, નિસર્ગથી જ ગુણ ગમતા હોય અને દોષ ન ગમતા હોય; આવો સમ્યજ્ઞાનપૂર્વકનો વૈરાગ્ય એ જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય છે. એવા જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્યવાસિત જીવને દેવાદિ પ્રત્યે નિરુપાધિક રાગ પ્રગટે છે. તે સંશુદ્ધ ચિત્ત છે. મિત્રાદષ્ટિમાં જીવને અંશે અંશે શાનગર્ભિત વૈરાગ્ય હોય છે. કારણકે અંશે અંશે તેનામાં સમ્યજ્ઞાન આવેલું છે. સંપૂર્ણ શાનગર્ભિત વૈરાગ્ય તો ગીતાર્થને જ હોય છે.
સંશુદ્ધ ની ઓળખાણ આપવા માટે અત્યંત ઉપાદેયબુદ્ધિ પછીનું બીજું વિશેષણ છે, “સંજ્ઞાવિષ્કસ્મણાન્વિતમ્' અર્થાત્ સંજ્ઞાના ઉદયથી રહિત એવું ચિત્ત તે સંશુદ્ધ ચિત્ત છે. આહાર, ભય, મૈથુન, પરિગ્રહ વગેરે ચાર સંજ્ઞા છે, અથવા ક્રોધ આદિ ચાર કષાયો અને લોક તથા ઓઘ સંજ્ઞા ઉમેરતાં દશ સંજ્ઞાઓ પણ ગણાય છે. તે જ રીતે અન્ય પ્રકારથી સોળ સંજ્ઞા પણ ગણવામાં આવી છે. સંજ્ઞા એટલે નામ. માણસને પોતાનું નામ જેમ આત્મસાત થઇ જાય છે તેમ આહાર, ભય, ક્રોધ વગેરે જે સ્વભાવ આત્માને આત્મસાત થઈ ગયો હોય છે, તેની પ્રકૃતિમાં વણાઈ ગયો હોય છે, જન્માંતરમાં પણ તેના સંસ્કારને સાથે લઈને જાય છે, તેને સંજ્ઞા કહેવામાં આવે છે. ખાલી આહાર કે ક્રોધના પરિણામને સંજ્ઞા કહેવામાં નથી આવતી, પણ તે પરિણામ જ્યારે આત્માની પ્રકૃતિમાં ગાઢ રીતે વણાઈ જાય છે, ત્યારે તેને સંજ્ઞા કહેવામાં આવે છે. અને એવો સંજ્ઞારૂપ બનેલો પરિણામ જ જીવને વધુ નુકસાનકારક છે.
આલોકના ભૌતિક સુખના ઉદ્દેશથી કરેલો ધર્મ એ સંજ્ઞાયુક્ત ધર્મ કહેવાય છે. તેમ બધા કરે છે માટે આપણે પણ કરીએ એમ લોકસંજ્ઞા કે ઓઘસંજ્ઞાથી કરેલો ધર્મ પણ સંજ્ઞાયુક્ત કહેવાય છે. સંજ્ઞાયુક્ત કરાયેલો ધર્મ એ મેલો ધર્મ છે. તે વિષાનુષ્ઠાન, ગરાનુષ્ઠાન કે અનનુષ્ઠાનની કોટિમાં આવે છે. આવો ધર્મ કરનારનું ચિત્ત તો બહુધા મેલું જ રહે છે. પ્રાયઃ તરવાના સાધનને તે ડૂબવાનું સાધન બનાવી દે છે. તેવો ધર્મ એ સંસારવૃદ્ધિનું જ કારણ બને છે માટે તે સંશુદ્ધ કહેવાતો નથી. મિત્રાદષ્ટિવાળા જીવમાં સંજ્ઞા નથી હોતી એમ નહિ, પણ તે ધર્મ કદી પણ સંજ્ઞાના એટલે કે ભૌતિકસુખના આશયથી કે સંમૂચ્છિકપણે કરતો નથી. આપત્તિમાં તે ધર્મનું શરણ લે પણ તેમાં તેને મન ધર્મની જ મુખ્યતા હોય છે; ભૌતિક સુખની નહિ. કારણકે તેનામાં જ્ઞાનગર્ભિત વૈરાગ્ય છે.
| SR No. | 005870 |
| Book Title | Yogdrushti Samucchay |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yughbhushanvijay |
| Publisher | Gitarth Ganga |
| Publication Year | 2001 |
| Total Pages | 160 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 13 MB |