Page Text
________________
સૂંઢની અપેક્ષાએ હાથી કમાન જેવો છે, પરંતુ પગની અપેક્ષાએ હાથી કમાન જેવો નથી, પેટની અપેક્ષાએ હાથી કમાન જેવો નથી. આ બધાનો અર્થ શું? જેમ અપેક્ષા ન જોડવાથી વિધાન સત્ય ન બની શકે, તેમ વાસ્તવિક અપેક્ષા જોડ્યા વિના પણ સત્ય નક્કી ન થઈ શકે, તેથી સમ્ય અપેક્ષા ઉપર જ સત્ય નિર્ભર છે; અને નિરપેક્ષ હોય તો બધાં વિધાનો ખોટાં ઠરે.
આપણે કોઈપણ વસ્તુનું અસ્તિત્વ એક સાથે સંપૂર્ણ જોઈ શકતા નથી, એકી સાથે બધા સંદર્ભને પકડવાની આપણી તાકાત નથી, જ્યારે પૂર્ણજ્ઞાની દરેક પાસાથી જોઈ શકે છે. આપણી પાસે તો વાણીની સીમા પણ ઘણી નાની છે અને આપણે જેટલું જાણીએ છીએ તેટલું પણ વાણી દ્વારા અભિવ્યક્ત કરી શકતા નથી, છતાં આપણે જે પણ વિધાન કરવું હશે તે વાણી દ્વારા જ થશે; અને શબ્દપ્રયોગમાં સાપેક્ષતા વગર ચાલે જ નહિ, નહિતર મૃષાવાદનું પાપ લાગશે. તેથી જે પણ અનેકાન્તદષ્ટિવાળા ન હોય તેને મૃષાવાદનું પાપ લાગે જ છે, કેમ કે સીધી અને સાચી વાતમાં પણ અપેક્ષા ન હોય તો તે ખોટી ઠરે છે. એટલે વાણીમાં સત્ય અને સાચી વાતનો પ્રયોગ કરવાનો અધિકાર અનેકાન્તવાદીને જ છે.
સભા - સત્ય-અસત્યને અનેકાન્ત સાથે શું સંબંધ છે?
સાહેબજી - તમને ખબર નથી, સત્યમાત્ર સાપેક્ષ છે. સાપેક્ષતા ન જોડો તો તમે જગતમાં સત્યમાંથી બહાર નીકળી જાઓ છો, અને અસત્યમાં જોડાઈ જાઓ છો. ભગવાન મહાવીરના સિદ્ધાંતોમાં મૂળ મર્મ ક્યાં છે, તે તમે ઘરે જઈને મંથન કરો, ઊહાપોહ કરો, મનન કરો અને તેમાંથી પ્રશ્નો લઈને આવો, તો અમને પણ એમ થાય કે તમે સમજવા પ્રયત્ન કરી રહ્યા છો. એક પણ વાક્ય નિરપેક્ષ હોય તો શોધીને લાવો. જો નિરપેક્ષતા જોડશો તો અસત્ય થઈ જશે.
હાથી અને આંધળાની જે વાત ચાલે છે, તે બેસે છે? આ આંધળાઓ જે બોલે છે તે વિચારીને બોલે છે. આ બધા ગાંડા નથી, સમજદાર છે, ભેજાં ખસી ગયેલા નથી, છતાં પણ છએમાંથી એકેનું વિધાન બીજાને મળતું આવતું નથી. વસ્તુ એક જ છે, પણ સાંભળનારને લાગે કે બધા જુદી વાત કરે છે. અંશની અપેક્ષાએ છએ છ સાચા છે, પરંતુ આખો હાથી કોઈએ કહ્યો તેવો નથી; પરંતુ અંશથી સત્ય છે, પણ સંપૂર્ણની અપેક્ષાએ ખોટા છે. નયવાદ એટલે આંશિક સત્ય, સ્યાદ્વાદ એટલે પૂર્ણ સત્ય. છએની વાતમાં કંઈક તથ્ય છે. ગાંડા કે વિભ્રમ થયો હોય તેવા શું બોલે? જેમ કે જેના હાથમાં પૂંછડું આવે અને કહે કે “હાથી પટારા જેવો છે”, સૂંઢ હાથમાં આવે અને કહે કે “હાથી સૂપડા જેવો છે”. સૂઢમાં ક્યાંય સૂપડાનો આકાર છે? માટે આમાં ક્યાંય આંશિક સત્ય પણ નથી.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * અનેકાંતવાદ
| SR No. | 005869 |
| Book Title | Anekantvad |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yughbhushanvijay |
| Publisher | Gitarth Ganga |
| Publication Year | 2001 |
| Total Pages | 160 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |