Page Text
________________
ઠેકાણે વપરાય છે. પરંતુ તેનો ભાવાર્થ શું? નયવાદ એ દાર્શનિક વિશેષતા છે. નયવાદ એટલે એક એંગલ(દ્રષ્ટિકોણ) છે. જયારે પદાર્થનું મૂલ્યાંકન કરવા જાઓ કે તેની વિચારણા કરવા જાઓ, ત્યારે ચોક્કસ દૃષ્ટિકોણથી બુદ્ધિ દોડાવવી તેને નયજ્ઞાન કહેવાય છે. આ જ્ઞાન વાસ્તવિકતાને પકડવા ઉપયોગી છે. નયજ્ઞાન એટલે આંશિક સત્ય જ્ઞાન. પ્રમાણજ્ઞાન એટલે પૂર્ણ સત્ય જ્ઞાન, તેજસ્યાદ્વાદ છે. આ વાદને સમજવા માટે આપણે એકદષ્ટાંતથી તેને વિચારીએ.
એક હાથી અને છ આંધળાનું દૃષ્ટાંત
એક હાથી છે અને છ આંધળા માણસ છે તથા એક દેખતો માણસ છે. આ દૃષ્ટાંતનો મર્મ ઘણો જ ઊંડો છે. હવે સામાન્ય રીતે આંખથી આંધળો જોઈ શકતો નથી. આમાં સંપૂર્ણ આંધળો લેવાનો છે, જેને કોઈપણ વસ્તુનું જ્ઞાન કરવું હોય તો સ્પર્શ કરીને અનુમાન દ્વારા તે કરી શકે છે. તે હાથ ફેરવીને પદાર્થોના આકાર, સપાટીઓ તથા તેનાં ગુણધર્મોને નક્કી કરી શકે છે. ઉદાહરણમાં છ આંધળાને મૂક્યા છે. વસ્તુમાં એક વિશાળ કાયાવાળો હાથી લીધો છે. સાતમો એક દેખતો માણસ છે. નિર્મળ ચક્ષુથી તે જોઈ શકે છે. ઉપરારૂપ આ દૃષ્ટાંત છે. કોઈપણ વસ્તુનું સાંગોપાંગ જ્ઞાન કરવા પૂર્ણ દૃષ્ટિ જોઈએ તે આપણી પાસે નથી, માટે આપણે આંધળા કહેવાઈએ છીએ. સામાન્ય માણસ ચામડાની આંખથી જુએ છે, જ્યારે કેવળજ્ઞાની મહાત્માં વસ્તુને પૂર્ણતાથી પામી શકે છે, જાણી શકે છે, સમજી શકે છે. આ સાચી દષ્ટિ છે. આમાં વિશિષ્ટ જ્ઞાની લેવાના છે, જે દર્શન સાંગોપાંગ કરે છે; જેમ આંખોવાળો હાથીને બરાબર જુએ છે, પરંતુ આંધળો તે રીતે જોઈ શકતો નથી. તે આંધળાઓને હાથી કેવો છે તે જાણવું છે. તેમને મહાવતે કહ્યું કે આજે હાથી મૂડમાં છે, માટે થોડી રમત તેની સાથે કરશો તો વાંધો નથી. માટે છએ જણા હાથીનો આકાર કેવો છે તે નક્કી કરવા નજીક ગયા છે. તેમાં એક સુંઢ પકડી, તેને હાથી કમાન જેવો લાગ્યો; જયારે બીજાના હાથમાં પૂંછડું આવ્યું, તેને હાથી દોરડા જેવો લાગ્યો; ત્રીજાના હાથમાં પગ આવ્યો, તેને હથી થાંભલા જેવો લાગ્યો, જેના હાથમાં કાન આવ્યા, તેને હાથી સૂપડા જેવો લાગ્યો; અને જેના હાથમાં પેટ આવ્યું, તેને પટારા જેવો લાગ્યો; જેનો હાથ પીઠ ઉપર આવ્યો તેને હાથી સપાટ શીલા જેવો લાગ્યો.
બધાએ પોતપોતાની રીતે સ્પર્શ દ્વારા અવલોકન કરીને સ્ટેટમેન્ટ કર્યું છે. બધા બુદ્ધિથી વિચારીને બોલ્યા છે. જેના હાથમાં પૂંછડું છે તે એમ જ બોલે છે કે હાથી દોરડા જેવો લાગે છે. જાત અનુભવની હકીકતને રજૂ કરે છે, પણ કોઈના હાથમાં આખો હાથી આવ્યો નથી. એક એક અંગ આવ્યું છે, માટે તેટલા અંશમાં સત્ય છે. આ બધાનાં વિધાનો આંશિક સત્ય છે, પરંતુ આ ક્યારે આંશિક સત્ય કહેવાય? જો સાપેક્ષતા જોડો તો આંશિક સત્ય કહેવાય. *
* * *
* * *
* * * * * *
* * * * * *
* *
* *
* * *
* * * * અનેકાંતવાદ
૨૮
| SR No. | 005869 |
| Book Title | Anekantvad |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Yughbhushanvijay |
| Publisher | Gitarth Ganga |
| Publication Year | 2001 |
| Total Pages | 160 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 14 MB |