________________
તો બરાબર લાગે? તમે સંદર્ભ ન પકડો તો સત્યાંશ ઊડી જશે. સાપેક્ષતા છે ત્યાં સંદર્ભ પકડી રાખવો પડે. એક માણસ શ્રીમંત છે, તે ગરીબની અપેક્ષાએ; એકમાણસ જ્ઞાની છે, તે અજ્ઞાનીની અપેક્ષાએ; એક માણસ મોટો છે, તે નાનાની અપેક્ષાએ. બધે તમારા વ્યવહારમાં આ પ્રચલિત છે. માટે તમે આવી અપેક્ષા પકડવા ટેવાયેલા છો, તેથી ત્યાં તમને અજુગતું લાગતું નથી. જૈન દર્શનની સાપેક્ષતા સર્વવ્યાપી છે. કોઈપણ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કરવા સાપેક્ષતા જોઇએ. વસ્તુનું અસ્તિત્વ સાપેક્ષ છે. નિરપેક્ષ કોઈ અસ્તિત્વ નથી. નિરપેક્ષ અસ્તિત્વનો તમે એક દાખલો નહિ આપી શકો. કોઈ કહે સાપેક્ષતા માટે શું આટલો આગ્રહ વાજબી છે? હા, દા.ત. આ ટેબલ છે, આ પુસ્તક છે, આ રીતે વ્યવહારમાં બોલીએ ત્યારે તે સત્ય છે, અસત્ય નથી, પરંતુ જયારે બોલો છો “પુસ્તક છે, માણસ છે, ત્યારે અંતરમાં અપેક્ષા પડી છે. માણસ કાયમનો છે કે આ ભવ પૂરતો છે? વર્તમાનની અપેક્ષાએ માણસ છે, પણ કાયમ ખાતે માણસ નથી. આ મનુષ્ય છે, તેનું અસ્તિત્વ નિરપેક્ષપણે સ્વીકારીએ તો ખોટું થઈ જાય. ભૂતકાળની અપેક્ષાએ એમનુષ્ય પશુમાંથી પણ આવ્યો હોય, એટલે ભૂતકાળની અપેક્ષાએ તે મનુષ્ય નથી, વર્તમાનની અપેક્ષાએ તે માણસ છે, અને ભવિષ્યમાં કોઇપણ ગતિમાં જાય. માટે અપેક્ષા ન જો હો તો “આ મનુષ્ય છે તે વિધાન ખોટું પડે.
બીજું દષ્ટાંત જોઇએ. ફલાણા ભાઈ આવીને પૂછે કે શાંતિભાઈ છે? ત્યારે ઘરેથી કહે કે ઓફીસે ગયા છે. હવે શાંતિભાઈ છે તો ખરા, પણ એરિયાની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વ છે. ઓફિસના એરિયાની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વ છે, ઘરના એરિયાની અપેક્ષાએ અસ્તિત્વ નથી, માટે તે વ્યક્તિ બધે નથી; જે ક્ષેત્રમાં વિદ્યમાન છે ત્યાં જ છે. માટે કાંઇક ને કાંઈક સંદર્ભ ઉમેરવા પડશે, નહિતર બધાં વિધાનો મિથ્થા સાબિત થશે. સાપેક્ષતા સમજવા માટે આ બધાં વ્યાવહારિક દષ્ટાંતો છે. જેમ આ મકાન સિમેન્ટ-કોન્ક્રીટનું બનેલું છે, પણ પથ્થરનું બનેલું નથી. એટલે પથ્થરની અપેક્ષાએ તેનું અસ્તિત્વ નથી, પણ સિમેન્ટ-કોન્ક્રીટની અપેક્ષાએ છે. માટે કંઇપણ બોલવું હોય તો અપેક્ષા જોડવી પડશે.
ક્યાંક ભાવાત્મક અપેક્ષા હોય છે, ક્યાંક અભાવાત્મક અપેક્ષા હોય છે, પણ અપેક્ષા તો જોડવી જ પડશે. નિરપેક્ષ થઈને વાણીનો પ્રયોગ કરો તો હંમેશાં ખોટો જ થશે. જૈન દર્શનનો આ સિદ્ધાંત સર્વવ્યાપી હોવાના કારણે તમારા વ્યવહારનો કોઈ પ્રસંગ એવો નહિ હોય કે જેમાં સ્યાદ્વાદ-અનેકાન્તવાદ ન સમાયેલો હોય. સાપેક્ષતા સિવાય કોઇ પદાર્થ કે તેના ગુણધર્મ સ્થિર થઈ શકે નહિ. તે ઉદાહરણ દ્વારા સમજવા જોઇએ. દા.ત. ચશ્મા છે, પણ તે આવી ફ્રેમના છે, આવી ફ્રેમના નથી. આ ઘડિયાળ છે, પણ તે આ કંપનીનું છે, આ કંપનીનું નથી, આ ક્વોલિટીનું છે, આ ક્વોલિટીનું નથી. કપડું સુતરાઉ છે, વુલન નથી. સુરાઉની
જ મ મ મ. - અનેકાંતવાદ
જ
સ જ ર
જ
સ જ સ
હ ક જ સ
જે રોક ક ક
જ ર જ
આ જ સ ૨૪