________________
૩
તા. ૩૧-૦૭-૯૪, રવિવાર.
અનંત ઉપકારી, અનંત જ્ઞાની શ્રી તીર્થંકર પરમાત્માના મુખકમળમાંથી નીકળેલી સ્યાદ્વાદમય પવિત્ર વાણી આ ધર્મતીર્થની સ્થાપના કરે છે.
તેઓની વાણી સંપૂર્ણ સ્યાદ્વાદમય હોવાના કારણે તેમની વાણીમાં સાપેક્ષવાદ ન હોય તેવું બને જ નહીં. અને આ વાણીના સિદ્ધાંતને સમજવો હોય, વાણીના મર્મને સમજવો હોય તો સ્યાદ્વાદના સિદ્ધાંતને સમજવો જ પડે. જે આ સમજતા નથી તે કદી તેમની વાણીને સાચો ન્યાય આપી શકતા નથી. જૈન કે જૈનેતરોના તટસ્થ મહાપુરુષો કહે છે કે તીર્થંકરને સમજવા માટે સ્યાદ્વાદ જેવો બીજો કોઇ સિદ્ધાંત નથી. તેના દ્વારા જ ખરા મર્મને પકડી શકાય છે. ભલે તમે અત્યારે જન્મથી-કુલપરંપરાથી જૈન ધર્મને પામી ગયા છો, પણ આને સમજવા માટે બુદ્ધિ દ્વારા વિકાસ કરવાની જરૂર છે. માટે જ અનેકાન્તવાદની જરૂર છે, તેની સમજણની જરૂર છે.
અનેકાન્તનો અર્થ શું ? સાપેક્ષનો અર્થ શું ? બન્ને પર્યાયવાચી છે. ભાષાકીય દૃષ્ટિએ જુદા શબ્દ છે, જ્યારે સ્યાદ્વાદ એ શાસ્ત્રીય પરિભાષાનો શબ્દ છે, આગમમાં બતાવેલ છે. હવે સામાન્ય અર્થ વિચારીએ તો અનેકાન્તવાદ એટલે એકાન્ત નહિ, સાપેક્ષવાદ એટલે દરેક વસ્તુમાં સાપેક્ષતાથી વિચાર કરવો. સ્યાદ્ એ એક અવ્યય છે, અને સર્વ વિધાનોમાં સ્યાદ્ શબ્દનું જોડાણ એ સ્યાદ્વાદ છે.
જિનવાણીમાં અર્થાપત્તિથી બધે સ્યાદ્વાદ શબ્દ સમજી લેવાનો. એકાંતે કોઇપણ વસ્તુનું પ્રતિપાદન કર્યું નથી, માટે ‘સ્યાદ્’ શબ્દ લખ્યા વગર સમજી લેવાનો. બધી વાતમાં ‘સ્યાદ્’ શબ્દ જોડાયેલો જ હોય છે, પરંતુ કોઇ અપેક્ષાએ કે કોઇક તે દૃષ્ટિકોણથી જોડવાનું કારણ શું ? તમારે જે કહેવું હોય તે સીધું જ કહોને ? તેમાં અપેક્ષા જોડવાનું કારણ શું ? તો તેનો જવાબ એ છે કે, જેમ ‘આ ભીંત છે, આ માણસ છે,' એવું વિધાન પણ નિરપેક્ષપણે કરશો તો તે અસત્ય થશે. તેનું કારણ એ છે કે દુનિયામાં જેટલા પણ પદાર્થો છે, તે બધાનું અસ્તિત્વ સાપેક્ષ જ છે, ક્યાંય નિરપેક્ષ અસ્તિત્વ શક્ય નથી. વસ્તુનું અસ્તિત્વ તમને નિરપેક્ષ દેખાય તો તેમાં તમારી અણસમજ કામ કરે છે.
જેમ આંગળી છે. આની અપેક્ષાએ મોટી, આની અપેક્ષાએ નાની; તેમાં સાચું કયું ? અપેક્ષાએ બોલીએ તો બરાબર લાગે, પણ જો અપેક્ષા વગર નાની છે, મોટી છે એમ બોલીએ
અનેકાંતવાદ
*
૨૩