________________
૧૮૨
(૨) કર્તરિ-દુમ્બરે તં અપાક્ષીત્ વાયુ:-ઉદુમ્બરનાં ફળને વાયુ એ પકાવ્યું. કર્મકર્તરિ - તુમ્બર: તં અપત્ત સ્વયમેવ=ઉદુમ્બરે ફળને સ્વયં પકાવ્યું. પત - ત્રિ-તામ્... ૩-૩-૧૧ થી ત પ્રત્યય. पच्+स्+त સિન.... ૩-૪-૫૩ થી સિક્ પ્રત્યય. पच्+त ધુફ્... ૪-૩-૭૦ થી સિદ્ નો લોપ. વન.... ૨-૧-૮૬ થી વ્ નો .
पक्त
अपक्त
અદ્ધાતો... ૪-૪-૨૯ થી અદ્ નો આગમ. કર્તરિ પ્રયોગમાં તુમ્બર એ કર્મ છે તે જ કર્મકર્તરિ પ્રયોગમાં કર્તા બન્યું છે તેથી આ સૂત્રથી આત્મનેપદનો પ્રત્યય થયો છે. 7 ર્મળા... ૩-૪-૮૮ થી કર્મનો યોગ હોય તો ત્રિ પ્રત્યય થતો નથી તેથી ત્ર પ્રત્યયનું ઉદાહરણ બતાવ્યું નથી.
(૩) કર્તરિ - તુમ્બર તેં પતિ વાયુઃ = વાયુ ઉદુમ્બરનાં ફળને પકાવશે. કર્મકર્તરિ - તુમ્બર: તં પશ્યતે સ્વયમેવ = ઉદુમ્બર પોતે જ ફળને પકાવશે. પક્ષ્યતે ની સાધનિકા ઉપર પ્રમાણે થશે. અહીં પણ અત્ત ની જેમ આત્મનેપદ થયું છે
✡
સકર્મક વુદ્દે ધાતુ -
(૧) કર્તરિ - ગોપાલ: નાં પયો ોધિ = ગોવાળ ગાયનાં દુધને દોહે છે. કર્મકર્તરિ - ગૌ: પયો સુધ્ધે સ્વયમેવ = ગાય દુધને પોતે જ દોહે છે(આપે છે.) સુધ્ધે ની સાધનિકા ઉપર પ્રમાણે થશે. કર્તરિ પ્રયોગમાં જો એ કર્મ છે તે જ કર્મકર્તરિ વાક્યમાં કર્તા બન્યું છે. પણ વુદ્ઘ ધાતુ पयस् કર્મથી યુક્ત છે તેથી આ સૂત્રથી આત્મનેપદનો પ્રત્યય થયો છે. પણ ભૂષાર્થ... ૩-૪-૯૩ થી ન્ય પ્રત્યયનો નિષેધ થવાથી વ્ય પ્રત્યયનું ઉદાહરણ આપ્યું નથી.
(૨) કર્તરિ - ગોપાલ: નાં પયો અધુત્ = ગોવાળે ગાયનાં દુધને દોહ્યું. કર્મકર્તરિ – નૌઃ પયો અવુધ્ધ સ્વયમેવ = ગાયે સ્વયં દુધને દોહ્યું(આપ્યું.) જુહ+ત-વિ-તાર્... ૩-૩-૧૧ થી તા પ્રત્યય.
-
વુ+7+7 - હૈં-શિ... ૩-૪-૫૫ થી સ પ્રત્યય.
