________________
પર
સૂત્રસમાસ :— સમ્પ્રતીયતે અસ્મૃતિ સવાનું, તસ્મિન્ ।
ધર્માત્ અનપેતા-ધર્થમ્ । 7 ધર્મક્ તિ ઞધમ્યું, તસ્મિન્ । (નક્ તત્પુ.) :- વાસ્યા સંપ્રયતે ામુઃ = કામી માણસ દાસીને આપે છે. અથર્વ્ય કૃતિ વિમ્ ? પર્ત્યે સંપ્રયતિ = પત્નીને આપે છે. પત્ની એ અધર્મી નથી માટે અહીં આ સૂત્ર ન લાગ્યું. ‘વતુર્થી’ ૨-૨-૫૩ સૂત્રથી ચતુર્થી થઈ.
વિવેચન :
પ્રશ્ન :- રાસ્યા સંપ્રયતે ામુઃ । અહીં સદ્દ અર્થમાં તૃતીયા વિભક્તિ થઈ શકતી હતી એટલે કે ધન પૂર્વનાં સંભોગમાં રૂ ધાતુ વર્તે છે. ‘ધનં તત્ત્વા વાસ્યા સહ સન્મુત્તે । આવાં પ્રયોગથી દાસી નામને સદ્દના યોગમાં તૃતીયા વિભક્તિ થઈ શકત. તેથી આ સૂત્ર બનાવવાની જરૂર પડત નહીં વળી આવાં પ્રકારનાં પ્રયોગથી ક્રિયાવ્યતિહારની પણ પ્રાપ્તિ થવાથી આત્મનેપદ થઈ જતું હતું. ક્રિયાવ્યતિહાર = પરસ્પર અથવા એક્બીજાની ક્રિયાની અદલીબદલી. અહીં સંભોગ સ્વરૂપ ક્રિયાને કારણે દાસીને કામુકે ધન આપ્યું છે. આથી ાિવ્યતિહારે... ૩-૩-૨૩ થી આત્મનેપદ અને ૨-૨-૪૪ થી તૃતીયા વિભક્તિ બન્નેની પ્રાપ્તિ હોવાથી આ સૂત્રની રચના જ નિરર્થક છે. શા માટે બનાવ્યું ?
જવાબ :- આ સૂત્ર ન બનાવ્યું હોત તો (સમ્ + ) આ ધાતુ સિવાય તથા સમ્ ઉપસર્ગ વિના અને અધર્મનાં અભાવમાં પણ તૃતીયા વિભક્તિ થાત. તથા સંપ્રદાનની વિવક્ષામાં ચતુર્થી વિભક્તિ પણ થાત. આથી આ સૂત્ર બનાવવાથી હવે નિયમ બનશે કે જેને જેને ચતુર્થી થઈ હશે તેને તૃતીયા વિભક્તિ નહીં જ થાય. તથા અધર્મ અર્થમાં જે વાસી શબ્દને તૃતીયા વિભક્તિ આ સૂત્રથી કરવામાં આવે તો તે પ્રયોગમાં સંપ્રદાનની વિવક્ષા કરીને વાસી શબ્દને ચતુર્થી વિભક્તિ નહીં થાય. અન્યથા વિવક્ષાત: વ્હાર ખિ' ન્યાયથી એક જ પ્રયોગમાં કારકો વિવક્ષાને આધીન હોવાથી વાસી શબ્દને સંપ્રદાનની વિવક્ષામાં ચતુર્થી પણ થાત. તેને અટકાવવા માટે આ સૂત્રની રચના છે.
પ્રશ્ન :- સમ્ + જ્ઞ ધાતુને આત્મનેપદ કરવું તેવું કહ્યું છે તો અહીં તો સમ્ + X + રૂ ધાતુ પ્રયોગમાં છે તો ત્યાં આત્મનેપદ કેવી રીતે થાય ? અને દાસીને તૃતીયા વિભક્તિ પણ ન થવી જોઈએ.
